Референдум – конституциялық–құқықтық институты ретінде

Мазмұны

Кіріспе...........................................................................................................	5
1 Референдум – конституциялық–құқықтық  институты ретінде...........................................................................................................                                          1.1 Референдумның түрлері  және мақсаттары..........................................                                                 1.2 Референдумды өткізудің өзекті  мәселелері.........................................	8 8 11
2 Қазақстан Республикасындағы  сайлау жүйесінің сипаттамасы..................................................................................................                                                         2.1 Сайлау жүйесінің  мазмұны және азаматтардың сайлауға  қатысу принциптері.................................................................................................. 2.2 Сайлау өткізу тәртібі  және сайлау алдындағы үгіт  ережелері .........                                                                    2.3 Сайлау бостандығының  кепілдіктері және дауыс беру  тәртібі.........                                           2.4 Мемлекеттік сайлау органдары............................................................	14 14 18    19    29   33 33 35 38   41 41 46 57
3.1 Қазақстан республикасындағы  сайлау органдарының жалпы сипаттамасы.................................................................................................                                        3.2 Орталық сайлау комиссиясы................................................................                                                                3.3 Аумақтық,округтік  және учаскелік сайлау комиссиялары................                3.4. Сайлау комиссиясы  мүшелерінің құқықтық мәртебесі....................
4 Сайлау жүйесінің  қалыптасу кезеңдері.................................................. 4.1 Сайлау жүйесіндегі  өзгерістердің жалпы сипаттамасы.....................                       4.2 Электронды дауыс  беру жаңа сайлау жүйесі ретінде.......................               Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі...........……………….………...................	62

 

 

 

Кіріспе

 

 

 Президент  Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен  Ата заңымызға енгізілген айтулы  өзгерістер елімізде президенттік  басқару формасының орнына жаңа, яғни президенттік -парламенттік  деп атауға болатын жүйенің негізін қалап келеді. Осылайша, жас мемлекетіміздің тарихында Қазақстанның  мемлекеттік құрылысының өзіндік  жаңа билігі деуге  болатын кезең басталды. Бұл - еліміздің жүйелі және  сыңдарлы дамуының заңды нәтижесі.

Жаңарған Конституцияға  сәйкес, жалпыға бірдей мойындалған  демократиялық  қағидаттар Қазақстан халқы үшін ең жоғарғы құндылықтар деп бекітіледі. Сондықтан бұл оқиға шын мәнінде  тарихи мәнге ие болады.

Елбасы мәлімдегендей, конституциялық реформа Қазақстанның эволюциялық  дамуының  кезекті  белесті кезеңіне бастайды. Аяғында тік тұрып, жахандық өңірлік дағдарыстар салдарын есеңіреп, халықтың өмір сүру деңгейін айтарлықтай көтерген Қазақстан орнықты демократия жолына түсті. Бұл жолдан енді ол таймайды. Оның кепілі еліміздің Конституциясы.

Қазіргі кезең - еліміздің жаңғыруы мен демократиялық өзгерістер уақыты, республика экономикасының алға басып, әлеуметтік өзекті  мәселелерді батыл шешу кезеңі. Бұл - бейбітшілік пен қауіпсіздікті жақтайтын өзгерістер уақыты, Қазақстанның халықаралық беделінің нығая түскен уақыты, мемлекетіміздің толыққанды демократияға қадам басып, экономикалық және саяси дамудың жаңа кезеңіне көтерілген сыңдарлы сәті.

Президенттің   демократиялық  өзгерістерді одан әрі дамыту және саяси жүйені жаңарту жөніндегі  жаңа бастамалары әлемнің дамыған елдерінің қауымдастығына қосылуға ұмтылып отырған біздің еліміздің осы заманға саяси бет-бейнесін қалыптастырады. Парламенттің, саяси партиялық  рөлін көтеру, жергілікті  өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту қоғамның мемлекетті басқаруға көбірек қатысуын қамтамасыз етеді, азаматтарды қоғамдық-саяси белсенділікке ынталандырады.

Ел Парламенті Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі заңды қабылдаған 2007 жылы 18 мамыр біздің еліміздің  тарихына кең ауқымды  демократияға қадам басу күні болып енді.                

Конституцияда көптен бері қызу талқылаулардың тақырыбына айналған жергілікті  өзін-өзі басқару  тақырыбы нақты бекітілді. Еліміздің  тарихында алғаш рет  Президент  облыс әкімдерін мәслихаттардың келісімі бойынша тағайындайтын болады. Бұған қоса, жергілікті өкілетті органдардың аймақ басшыларын қарапайым көпшілік дауыспен алуға бастама көтеруге қақысы бар.

Елбасы Нұрсұлтан  Назарбаевтың алдағы он жылда әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу  елдің қатарына кіру жөніндегі ауқымы да өршіл стратегиясын қазақстандықтар зор жігермен қарсы алып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге сенімді түрде ілгерілеуімізге жаңа, жоғары серпін беретін өмірлік мақсатымызға айналды. Елдің ойдағыдай дамуы, экономиканың жаңаруы, әлеуметтік жағдайдың жақсаруы, міне, осы оң өзгерістердің мемлекет басшысының нақ қазіргі уақытта осыншама ұланғайыр міндетті ұсынуына ықпал жасағаны сөзсіз. Бұл міндет, сөз жоқ, мемлекеттің де, бүкіл қоғамның да, әрбір қазақстандықтың да орасан зор күш-жігерін талап етеді.

Саяси тәртіпті демократиялық тәртіпке жатқызу үшін басшылыққа алынатын негізгі белгілердің қатарында тұрғандардың дауыс беру құқығын қамтамасыз етілуі көрсетіледі. Қазақ КСР-ның 1978 жылғы Конституциясында мемлекеттік билікті халықтың халық депутаттары Кеңестері арқылы жүзеге асыра алатындығы көзделген. Басқаша айтқанда, азаматтар мемлекет өмірінің барлық мәселелерін шеше алатын өкілеттіктері бар өкілдерін Кеңестерге сайлайды. Қазақ КСР Конституциясында мемлекет өмірінің барынша маңызды мәселелері бүкілхалықтық талқылауға енгізіледі, сондай-ақ бүкілхалықтық дауысқа (референдумға) қойылады. Тек халықтың еркі қандай: императивтік немесе консультативтік сипатта ма болатыны түсініксіз еді. Мемлекет өмірінің ең маңызды мәселелерін халық емес, оның орнына Коммунистік партия шешетіндіктен, референдумның айкындамаған сипаты оның маңызына жай қарай салудың салдары болды. Бұл КСРО-ны сақтауға орай 1991 жылы Коммунистік партия және ол құрған мемлекеттің күшімен бірақ рет өткізілген референдумда да осындай "ашы әзіл" болып шықты. Қазақ КСР-ы азаматтарының ең басым көпшілігі Одақты сақтап қалуға дауыс берсе де, референдумның қортындысының міндетті заңдық күші болмады. Саясаттанушы Р. Дальдің келесі «...Бірде-бір саяси институт елдің саяси жағдайын сайлау жүйесі « саяси партиялардай дәл анықтай алмайды» - деген пікірімен келіспеуге болмайды. Әрі сайлау жүйесі мен партиялы жүйе, қоршаған саяси орта мен саяси жүйе арасындағы байланысты жүзеге асыратын негізгі құрылымдар. Сондықтан біз сайлауды ұйымдастыру барысында қалыптасатын oндай сайлау жүйесіне тоқтала кетелік. Сайлау жүйесі мен үрдісін саяси қатысу ауқымында зерттеу не үшін қажет? Сайлау жүйесімен үрдісінің маңыздылығы неде? Себебі, біріншіден сайлау жүйесі мен үрдісі демократияны сипаттаудағы орталық ұғымдардың бірі.

Дипломдық жұмысының өзектілігі – конституциялық-құқықтық сайлау институты азаматтардың саяси құқықтарында негізгі орын алады. Сайлау арқылы азаматтар өз өкілдері арқылы мемлекеттік басқаруға қатысады. Сондықтан, Қазақстан Республикасында 1991 жылдан бастап сайлау заңнамасын жүзеге асыру бірнеше рет қарастырылды, өйткені сайлау жүйесіне әрқашанда толықтырулар енгізу қажет. Сондықтан сайлау заңнамасына 1993, 1995, 1998 жылдары өзгерістер енгізілді.

Қазақстанда сайлауға қоғам назар аударғанымен де, осы  мәселе ғылыми құқықтық зерттелмеген.

Ғылыми жұмыстың мақсаты: Қазіргі Қазақстандағы референдумды конституциялық – құқықтық институт ретінде қарастыру. Толық сипаттама беру.

Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді атқарамыз:

        - Референдумның түрлерін көрсетіп мақсаттарын белгілеу; Референдум өткізудің өзекті мәселелерін қарастыру;  сайлау жүйесі ұғымына анықтама беру;

- сайлау органдарының құқықтық мәртебесін анықтау және олардың құзыретін сипаттау;

- сайлау туралы заңнамасында өзгерістерді зерттеу;

- референдумның конституциялық негіздерін қарастыру.

Зерттеудің  пәні: Қазақстан Респуликасындағы сайлау жүйесі, сайлау өткізу тәртібі.

Ғылыми жұмыстың теориялық мәнісі және тәжірибелік  қазынасы- конституциялық саласындағы  қызметкерлерімен пайдалануға болады және жұмыстың қорытындысы сайлау жүйесінің теориялық мәселелерін зерттеу кезінде қолданылады.

Жұмыстың әдістемелік  негізі-конституциялық құқық саласындағы  жаңа казақстандық және шетелдік ғылыми жұмыстар, заңдар,қаулылар.

Зерттеу жұмыстың теориялық негізі – мемлекеттік қазақстанның және шетелдік заңгерлерінің ғылыми жұмыстары, анықтамалар және нормативтік материалдар.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Референдум  – конституциялық–құқықтық институты  ретінде.

1.1 Референдумның түрлері және мақсаттары

 

Референдум тікелей демократия, яғни халықтың мемлекеттік мәселелерді шешуге тура қатынасу нысандарының бірі болып табылады. Референдумға мемлекеттің сайлау құқығы бар барлық азаматтары қатысады.

Конституциялық  құқықта референдумның мынадай:

императивтік, консультативтік, конституциялық, заң шығарушылық, міндеттеушілік, факультативтік, мемлекеттік, жергілікті түрлерін ажыратып көрсетеді.

Императивтік референдум халықтың тура еркін білдіру жолымен референдум кезінде қабылданған шешімнің міндетті заңдық күші болатындығын білдіреді. Консультативтік референдум кезінде мемлекеттік билік органдары қайсы бір маңызды мәселе бойынша шешім  қабылдаған кезде халықтың пікірі айқындалады. Конституциялық референдум кезінде конституцияның немесе оған енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар жобасын бүкілхалықтың дауыс беруімен қабылдау туралы әңгіме болады.

Заң шығарушы референдум халықтың дауыс  беруі мен заң шығаруға байланысты өткізіледі. Міндетті референдум конституцияда  қайсыбір мәселені шешу үшін көзделген. Конституциямен белгіленген шарттарға орай, құзыретті органға референдум өткізуді міндеттейді [1].

Факультивтік референдум кұзыретті  органның заңда көзделген мәселелер  бойынша өз қалауымен референдум тағайындай алатындығын білдіреді. Референдум мемлекеттің бүкіл көлемінде  немесе мемлекеттің белгілі бір аумағында өткізілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы  Конституциясында республика азаматтарының  мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелері бойынша заңдар мен шешімдер қабылдау үшін республикалық референдум өткізе алатындығы көзделген.

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы  Конституциясы Жоғарғы Кеңеске  референдум өткізу өкілеттігін берді. Тек Жоғарғы Кеңеспен келіскеннен  кейін Президенттің де референдум өткізу туралы шешім қабылдау құқығы болды. Оны ұйымдастыру мен өткізу тәртібі конституциялық тәртіппен белгіленетіні көрсетілді. Алайда, Қазақстан Республикасының Жоғары Кенесі заңды қабылдап үлгергенше, ол өзі заңсыз сайланды деп танылды.

1995 жылғы 25 наурызда Қазақстан  Республикасы Президентінің «Республиқалық  референдум туралы» конституциялық заң күші бар Жарлығы қабылданды. Аталған Жарлықтың құқықтық негізі Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы болды.

Осы Жарлықтың негізінде 1995 жылғы 29 сәуірде Президенттің республикалық референдум өткізу туралы Жарлығы шықты, онда: "1991 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстан Республикасының бүкілхалық сайлаған Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілеттігін 2000 жылғы 1 желтоксанға дейін созуға келісесіз бе?" деген сұрақ енгізілді [2].

1993 жылғы Конституцияның 78-бабының  7-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті Республиканың Жоғарғы Кеңесімен кеңескеннен кейін референдум өткізу туралы шешім қабылдай алады. Алайда, Конституциялық Соттың шешімімен Жоғарғы Кеңес таратылды және осыған байланысты республиканың 1993 жылғы 10 желтоксандағы "Қазақстан Республикасының Президентіне уақытша өкілеттік және әкімдерге қосымша өкілеттіктер беру туралы" Заңы қайтадан күшіне енді. Осы заң Президенттің референдум тағайындау туралы өз қалауымен жеке шешім қабылдауына өкілеттік берді.

Президенттің өкілеттік мерзімін ұзарту туралы мәселені референдумға енгізудің конституциялығы қаншалықты болды? Бұл сұраққа 1993 жылғы Конституцияға, сондай-ақ Президенттің "Республикалық референдум туралы" Жарлығы қағидаларын жай талдау негізінде жауап беруге болады. 1993 жылғы Конституцияда мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелері бойынша республикалық референдум өткізу мүмкіндігі туралы айтылды. Конституцияда осы мәселелердің, сондай-ақ референдум өткізуге болмайтын мәселелердің тізімі келтірілмеген. Президенттің Республикалық референдум туралы Жарлығында қандай мәселелер бойынша референдум өткізуге болмайтындығы айтылған. Оның қатарында ел басшысының өкілеттігін ұзарту туралы мәселе жоқ. Президенттің өкілеттігін ұзарту туралы мәселені мемлекет өмірінің маңызды мәселелері қатарына жатқызуға бола ма? Әрине, болады, өйткені Президент — ел басшысы және мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы ретінде Президент өкілеттігі туралы мәселені бәрібір халық шешеді.

Сөйтіп, Президент өкілеттігін  ұзарту туралы республикалық референдум Конституцияға және Президенттің "Республикалық референдум туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығына толық сәйкес өткізілді.