Мемлекет және құқық теориясында мемлекет нысанының тақырыбы үлкен маңызы бар өзекті мәселе

Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталды. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархияларда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революциялар өткеннен кейін, оның бірінші  кезеңінде бұрынғы корольдер  биліктерінің жартысынан айырылады, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.

Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың  бәрі сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік  басқару формасын республика деп  атайды. Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші рет қолданды.  Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық белгілі бір кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республика болмайды. Республиканың ең бірінші түрі-Греция, Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын, ал азаматтары болып 20 жасқа толған ерекек адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын.

Парламенттік  республика. Бұл мемлекетті басқару  нысанында билік парламенттің қолына жиналған. Кабинет пер премьер  министрді парламенттің төменгі  палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің алдында  жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу функциясы  мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады әрі парламенттегі партиялық  көпшілік негізінде құрылады. Күшті  үкімет - әлсіз президент.

Федерация. Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрама мемлекет- күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді. Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерін  өздері шешеді, ал федеративтік орталық  органның қолында барлық ішкі-сыртқы билік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек  бір мемлекет болуға тиіс.

Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі  конфедерациялы мемлекеттердің одағынан және халықаралық ұйымнан айыру  өте қиын. Конфедерация- белгілі  мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін  толық сақтайды: азаматтығын, заңдарын, мемлекеттік аппараты, сот және қаржы  жүйесін, өздерінің ақшасын. Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдау керек.

 

 

                        Мемлекеттің басқару нысаны

           Монархия                                               Республика

Көне шығыс  мемлекеттері:                           Көне Афин мемлекеті

Вавилон, Египет, Үндістан

Көне Рим  мемлекеті                                       Рим аристократиялық 

                                                                               Республикасы

 

Алғашқы феодалдық                                Спарта аристократиялық

мемлекеттер                                                   республикасы

Шектеулі  монархия                             Орта ғасырда Қала республикалар

 

Шексіз монархия                                    Парламенттік республика

                                                                   (Австрия, Италия)

 

Конституциялық монархия                         Президенттік республика                      

                                                                                         (АҚШ) 

 

 

 

1.3 Мемлекеттік басқарудың атқаратын  қызметі

Мемлекеттік басқару олардың мақсатын айқындайтын  басқарушылық қызмет түрлерінен тұрады. Негізгі функцияларына мыналар  жатады:

1. Болжау және  жоспарлау;

2. ұйымдастыру;

3. реттеу;

4. басшылық  жасау және үйлестіру;

5. бақылау.

Қазақстанда мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк  саяси қызметшiлердiң құрамына кiрмейтiн, мемлекеттiк органда тұрақты кәсiби негiзде лауазымдық өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшi болып  табылады, ал мемлекеттiк қызмет - мемлекеттiк  қызметшiлердiң мемлекеттiк органдардағы мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен  функцияларын iске асыруға бағытталған  лауазымдық өкiлеттiгiн атқару жөнiндегi қызметi. Тиісінше мемлекеттiк қызметшi - мемлекеттiк органда заңдарда белгiленген тәртiппен республикалық немесе жергiлiктi бюджеттен не Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қаржысынан ақы төленетiн  қызметтi атқаратын және мемлекеттiң  мiндеттерi мен функцияларын iске  асыру мақсатында лауазымдық өкілеттiктi жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының  азаматы.

Мемлекеттiк  әкiмшiлiк қызмет санаты - мемлекеттiк  әкiмшiлiк қызметшiлер атқаратын, лауазымдық өкілеттiктiң көлемi мен  сипатын көрсететiн әкiмшiлiк лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы. Мемлекеттiк саяси қызметшi - тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметi саяси-айқындаушы сипатта болатын және саяси мақсаттар  мен мiндеттердi iске асыру үшiн  жауап беретiн мемлекеттiк қызметшi. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк  қызмет «Мемлекеттiк қызмет туралы заң» өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен  реттеледі. Қазақстан Республикасында  мемлекеттiк қызмет мемлекеттiк өкiметтiң  заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiнуiне қарамастан, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң бiртұтастық пен заңдылық қағидаттары негізінде жүзеге асырылады. Мемлекеттiк органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн атқарған кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық бiрлестiктер мен олардың органдарының шешiмдерiне байланысты болмайды.

Конституциялық Кеңес - мемлекеттiк орган, ол республиканың бүкiл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз етедi:

1) өз өкiлеттiгiн  жүзеге асыру кезiнде дербес  және мемлекеттiк органдарға, ұйымдарға,  лауазымды адамдар мен азаматтарға  тәуелсiз, Республика Конституциясына  ғана бағынады әрi саяси және  өзге себептердi негiзге ала  алмайды; 

2) соттардың  немесе басқа мемлекеттiк органдардың  құзыретiне жататын барлық жағдайларда  өзге мәселелердi анықтау мен  зерттеуге бармай-ақ өз өкiлеттiгiн  жүзеге асырады. 

Заңдардың тәртібі:

1. Қазақстан  Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар.

2. Конституцияны  қоспағанда, өзге нормативтік құқықтық  актілердің заң күшінің арақатынасы  мынадай төмендей беретін деңгейлерге  сәйкес болады:

1) Конституцияға  өзгерістер мен толықтырулар  енгізетін Заңдар:

2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары;

2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстері;

3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтары;

4) Қазақстан Республикасының Парламенті мен оның палаталарының нормативтік қаулылары;

5) Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;

6) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары;

7) Қазақстан Республикасының министрлері мен орталық мемлекеттік органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары және ҚР Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;

7-1) орталық мемлекеттік органдар ведомстволары басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары;

8) мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.

3. Төменгі  деңгейдегі нормативтік құқықтық  актілердің әрқайсысы жоғары  деңгейдегі нормативтік құқықтық  актілерге қайшы келмеуге тиіс.

4. Қазақстан  Республикасы Конституциялық Кеңесінің,  Қазақстан Республикасы Жоғарғы  Сотының нормативтік қаулылары  аталған сатыдан тыс тұрады.

5. Әкімшілік-аумақтық  бөліністер мәслихаттарының нормативтік  құқықтық шешімдері, әкімдіктердің  нормативтік құқықтық қаулылары  мен әкімдерінің нормативтік  құқықтық шешімдерінің сатысы  Қазақстан Республикасының Конституциясымен және жергілікті мемлекеттік басқару туралы заң актілерімен белгіленеді.

6. Қазақстан  Республикасы Конституциялық Кеңесінің  нормативтік қаулылары тек Қазақстан  Республикасының Конституциясына  ғана негізделеді және барлық  өзге нормативтік құқықтық актілер  оларға қайшы келуге тиіс емес.

 

 

 

 

 

 

 

ІІ МЕМЛЕКЕТТІК  БАСҚАРУДЫҢ  ҚҰРЫЛЫМЫ, ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

2.1  Мемлекеттік басқарудың  қазіргі жүйесі мен  құрылымы 

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде  болып жатқан тарихи, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани өзгерістер барысында Еліміздің  саяси тарихына деген қызығушылық  күн санап арта түсуде. Әсіресе, тәуелсіз мемлекет болғалы Қазақстанның өткен  тарихи кезеңдегі мемлекеттік құрылысының  тарихына, мемлекеттік билік органдарының қалыптасуы мен дамуы барысына, олардың  қызметі мен өзара арақатынасы, билікті бөлісуі және КСРО Коммунистік  партиясы Орталық комитеті мен орталық  билік аппаратының нұсқауларын  жергілікті жағдайда жүзеге асырылу  ерекшеліктеріне, арақатынасына, яғни Қазақстандағы мемлекеттік билік  жүйесінің тарихына деген сұраныс  күн санап күшейіп келеді.

Қазақстанның  мемлекеттік құрылысы мен мемлекеттік  билік органдарының құқықтық тарихы Қазақстан тәуелсіздік алғанға  дейін негізінен заңгерлер тарапынан  зерттелген.

Бұл еңбегімде 1920-2007 жылдар аралығындағы Қазақстандағы  жоғарғы саяси билік пен мемлекеттік  биліктің барлық тармақтарын қоса «әкімшілік-мемлекеттік  басқару» ретінде қарастырамыз. Себебі, мәртебесі бойынша қоғамдық-саяси  ұйым болып табылатын Коммунистік  партияның қолына іс жүзінде бүкіл  мемлекеттік билік шоғырландырылды, мемлекеттік мекемелердің барлығына  бақылау жасады және басқару органдары  мен олардың аппаратын жасақтады. Яғни, Коммунистік партия мемлекеттік  биліктің тұтас бір жүйесіндегі  әр кезеңдердегі Конституциялар бойынша  «Жоғарғы билік» болып табылатын  Жалпықазақ сиезінен де, Жоғарғы Кеңестен де жоғары тұрды. Сондықтан да, біз  осындай күрделі мемлекеттік  құрылымды тұтастай алып, «мемлекеттік билік жүйесі» деп қарастыруды  жөн санап отырмыз.

Жалпы, Қазақстандағы  мемлекеттік билік жүйесінің  тарихнамасын қарастырғанда, тарихнамалық деректерді шартты түрде үлкен екі  топқа бөлеміз. Біріншісі – кеңестік кезеңнің тарихнамалық деректері болса, екіншісі – тәуелсіз Қазақстан жағдайында жазылған тарихи еңбектер. Осы жерде, Қазақстандағы мемлекеттік билік органдары тарихының кеңестік кезеңде дербес зерттелмегенін, осының өзі Қазақстанның отар ел болғандығынан екенін ескеруіміз қажет. Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесі тарихнамасының күрделі бір саласы – термин мәселесі. Байқап отырсаңыздар, осы мақаланың өзінде «мемлекеттік билік жүйесі» және «мемлекеттік билік органдары» деген терминдер қолданылып отыр. Сонымен қатар, бірқатар тарихи және мемлекет пен құқық тарихына арналған еңбектерде «мемлекеттік мекеме», «мемлекеттік басқару органдары», «мемлекеттік билік пен басқарудың органдары», «әкімшілік-мемлекеттік басқару» деген терминдер қолданылған болатын.

Мемлекеттік басқарудың мәні ретінде қарастырғанда, біз мемлекеттік басқаруға әкімшілік  етуші арнайы мемлекеттік органдардың  қызметі деп түсінеміз. Әкімшілік  құқық - бұл мемлекеттік басқару  саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың  жиынтығы.

Қазақстандағы қазіргі әкімшілік-мемлекеттік басқарудың басты сипаттары мынадан көрінеді:

1. Мемлекеттік  басқаруды тиiстi саладағы iстiң жай-күйiне  жауапты арнайы мемлекеттік орган  жүзеге асырады. 

2. Мемлекеттік  басқару барысындағы басты бағыты  – заңдар мен басқа да нормативті  актілерді орындау. 

3. Республикада  мемлекеттiк билiк бiртұтас, алайда  мемлекеттік атқарушы органдардың  мемлекеттің үкіметтік органдарынан  айтарлықтай тәуелсіз, бұл тәуелсіздік  заң шығарушы, атқарушы және сот  тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк  әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану  арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне  сәйкес жүзеге асырылатындығында  және олар Қазақстан Республикасының  Конституциясымен бекітілген.

Әкiмшiлiк рәсiмдер:

1) мемлекеттiк  органдар мен лауазымды адамдардың  мемлекеттiк функциялар мен лауазымдық  өкiлеттiктердi жүзеге асыру кезiнде  шешiмдер қабылдау мен орындау  тәртiбi және оларды ресiмдеу;

2) мемлекеттiк  аппараттың жұмысын ұйымдастыру  рәсiмi;

3) азаматтардың  өз құқықтарын iске асыру жөнiндегi өтiніштерiн қарау рәсiмдерi, сондай-ақ  азаматтардың құқықтары мен заңды  мүдделерiн әкiмшiлiк қорғау рәсiмдерi;

4) экономика  саласындағы шешiмдер қабылдау  рәсiмдерiнiң негiзгi бастаулары ұғынылады. 

2. мемлекеттiк  органдар - мемлекет атынан Конституция,  заңдар, өзге де нормативтік құқықтық  актiлер арқылы:

1) жалпыға  бiрдей мiндетті мiнез-құлық ережелерiн  белгілейтiн актiлер шығару;

2) әлеуметтiк  мәнi бар қоғамдық қатынастарды  басқару мен реттеп отыру; 

3) мемлекет  белгiлеген жалпыға бiрдей мiндеттi  мiнез-құлық ережелерiнiң сақталуына  бақылау жасау жөнiндегі функцияларды  жүзеге асыруға уәкiлеттік берiлген  мемлекеттiк мекемелер ұғынылады. 

Мемлекеттiк  органның құзыретi деп мемлекеттiк  орган қызметiнiң нысанасын айқындайтын  оның белгiленген өкiлеттiктерiнiң жиынтығы ұғынылады;

мемлекеттiк  органның өкiлеттiктерi деп мемлекеттiк  органның заңдарда белгiленген құқықтары  мен мiндеттерi ұғынылады;

мемлекеттiк  органның құқықтары деп заңдарда белгiленген белгiлi бiр iс-әрекеттi жасау, басқа тұлғадан (басқа тұлғалардан) белгiлi бiр мiнез-құлықты (ic-әрекеттi немесе iс-әрекет жасаудан тартынуды) талап  ету мүмкiндiгi ұғынылады;