Саясаттану ғылымы

Конституциялық заңның бұл ережесі  Конституцияның демократиялық принциптері  мен рухына сәйкес келеді, Республика азаматтарының тікелей де, өз өкілдері арқылы да мемлекет ісін басқаруға  қатысуға құқығы туралы Конституцияның 33-бабының 1-тармағын іске асыруға септігін тигізетін болады.

3. Конституция Республикада Қазақстан  Республикасының Президентін (41-баптың 1-тармағы), Қазақстан Республикасы  Парламенті Мәжілісінің депутаттарын (51-баптың 1-тармағы) және мәслихат  депутаттарын (86-баптың 2-тармағы) сайлау үшін жасырын дауыс беру кезінде жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығын бекітеді.

Елде Конституцияға сәйкес, бара-бар  сайлау жүйесінің элементтерімен толықтырыла  отырып, мажоритарлық сайлау жүйесінің  варианттары қолданылады.

Түрлі елдердің сайлау туралы заңнамасында сайлау жүйесі дегенде сайлау өткізу тәртібін және сайлау қорытындыларын анықтау тәсілін түсінеміз.

Конституциялық Кеңес, Конституциялық заңның тиісті нормаларымен белгіленіп отырған мағынасы мен мақсатына  қарай “электрондық сайлау жүйесін”, сайлау өткізудің және оның қорытындыларын шығарудың Конституция нормаларында негізі салынған сайлау жүйелері белгілейтін түрлеріне қарағанда, дербес бір сайлау жүйесін немесе сайлау өткізудің және оның қорытындыларын шығарудың басқа бір түрін енгізу деп түсінбеген жөн екенін атап көрсетеді. Келешекте мүмкін болғандықтан енгізіліп отырған “электрондық сайлау жүйесінің” қосалқы ақпараттық-технологиялық мақсаты, оған Конституциялық заңмен қойылатын: Конституция мен қаралып отырған Конституциялық заң нормаларының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі талаптармен расталады (жаңа 50-2-баптың 1-тармағы).

Сайлаушылардың электрондық дауыс  беру арқылы дауыс беру тәсілі, дауыс  берушіден басқа, өзге адамдардың болуына  тыйым салынатын кабинада жасырын  дауыс беру міндеттілігінің күшін жоймайды. Демек, электрондық сайлау жүйесін пайдаланып дауыс беруге арналған үй-жайда маманның бола алатыны туралы жаңа 50-3-баптың 2-тармағын қолдану, сайлаушы жасырын дауыс беруге арналған кабинада тікелей дауыс берген сәтке дейін осы системаға техникалық қызмет көрсету үшін ғана заңды болып табылады. Сайлаушылардың ерік білдіруін бақылауға Конституция бойынша жол берілмейді.

“Электрондық сайлау жүйесін” пайдаланып дауыс берудің қорытындыларына, дауыс берудің әдеттегі тәсілдері сияқты, жоғары тұрған сайлау комиссиясына немесе сотқа шағымдануға болады (Конституциялық заңның 50-8 жаңа бабы.

4. Конституциялық Кеңестің “Қазақстан  Республикасы Конституциясы 52-бабының  3 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру  туралы” 2001 жылғы 17 мамырдағы №7/2 және “Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы” 2001 жылғы 13 желтоқсандағы №19/2 қаулыларында құқықтық позициялар негізделді, бұл қаулыларға сай, саяси партиялар осы партиялардың мүшелері болып табылмайтын адамдарды Мәжіліс депутаты болып сайлану үшін партиялық тізімдерге қосуға хақылы емес; және партиялық тізім негізінде сайланған Парламент депутатының осы партиядағы мүшелігінің тоқтатылуы, депутаттық өкілеттікті жоғалтуға негіз болып табылады.

Кеңестің бұл қаулыларында “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы”  Конституциялық заңның нормаларын Конституция  нормаларына сәйкестендіру қажет  екендігіне назар аударылған болатын. Оның 87-бабы 2-тармағының жаңа редакциясында және жаңа 97-1-бабының 5-тармағында Конституциялық Кеңес қаулыларының жоғарыда аталған құқықтық ережелері толығымен ескеріледі.

Сәйкестігі тұрғысында тексеріліп жатқан Конституциялық заңның 1-бабының 100) тармақшасында, Конституциялық Кеңестің “Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы” 2003 жылғы 11 ақпандағы №1 қаулысында Парламентке кезектен тыс сайлау өткізген кезде Сенаттың жаңа сайланымы депутаттарын сайлау бөлігінде тұжырымдалған құқықтық позициясы өз көрінісін тапты (129-баптың жаңа редакциясының 2 және 3-тармақтары). Сол арқылы сайлау туралы конституциялық заңнамадағы кемшіліктің орны толтырылды.

Конституциялық Кеңестің “Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы” 2004 жылғы 12 ақпандағы №1 қаулысы, бір әкімшілік-аумақтық бірлік шегіндегі бір мандатты аумақтық сайлау округтеріндегі сайлаушылар санының айырмашылығы мейлінше аз болуға тиіс деп түсіндірді. Кеңестің бұл құқықтық позициясын қабылдап алып, Конституциялық заң 1-баптың 15) тармақшасында түрлі сайлау округтеріндегі сайлаушылар санының жол берілетін ауытқуының нақты шегін “жиырма бес проценттен” “он бес процентке” дейін төмендетті (21-баптың жаңа редакциясының 2-тармағы), бұл тең сайлау құқығы туралы конституциялық принципті қамтамасыз етуге қызмет істейді.

Конституциялық Кеңестің пікірінше, тұтас алғанда Парламенттің “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы”  Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізуі сайлаудың барлық сатысында жариялылықты кеңейтіп, сайлау процесіндегі қаржылық ашықтықты және баламалылықтың құқықтық кепілдігін белгілейді. Конституциялық заңда сайлау комиссиялары құрамының сандық параметрлерін, кандидаттардың сенім білдірген адамдары мен байқаушылар санын, жиналатын қолдардың санын, сайлау қорларының мөлшерін және басқа да өлшемдерді белгілеу Парламенттің заң шығарушылық қарауы аясында жатады.

5. Конституция Парламенттің заң  актілерін қабылдауының тәртібі мен рәсімін көздейді. Палаталардың бірлескен отырысында Парламенттің конституциялық заңдар қабылдауы немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуі үшін (53-баптың 1-тармағы), Конституция “кемінде екі оқылым” өткізу міндетті екенін белгілейді (62-баптың 6-тармағы).

Тексеріліп жатқан Конституциялық заң Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының бірлескен отырысында үш оқылым өткізу барысында әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде  үштен екісінен көпшілігі “жақтап” дауыс беруімен қабылданған болатын.

Конституциялық заңның реттеу нысаны, Конституцияның 61-бабының 3-тармағымен Парламентке берілген, аса маңызды  қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар шығару жөніндегі төтенше құзыр  шеңберіне жауап береді. Конституцияның 41-бабының 1-тармағына және 51-бабының 5-тармағына сәйкес, елдің Президенті мен Парламенті депутаттарын сайлау тәртібін айқындау Конституциялық заң түріндегі заңнамалық акті арқылы жүзеге асырылады.

Конституцияның 45-бабының 3-тармағына  және Конституциялық Кеңестің “Республика Президентінің Парламент актілеріне қол қояр алдында оларға өз қолдарын қоюға міндетті лауазымды адамдар тобы бөлігіндегі Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабының 3-тармағын және 44-бабының 2 тармақшасын ресми түсіндіру туралы” 1997 жылғы 29 мамырдағы №13 қаулысына сай, бұл Конституциялық заңға, осы актінің заңдылығы үшін заңдық жауапкершілік жүктелетін Республика Парламенті Сенаты мен Мәжілісі Төрағаларының қолдары қойылып тиянақталған.

Осылайша, Конституциялық Кеңес, Парламент 2004 жылғы 15 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 24 наурызда Республика Президентінің қол қоюына берген, “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының нормалары мазмұны жағынан да, қабылдану рәсімі жағынан да Конституцияға қайшы келмейді, деп есептейді.

Баяндалғанның негізінде және Қазақстан  Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және Қазақстан  Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы” конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 және 37-баптарын, 38-бабының 1) тармақшасын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулыетеді:

1. “Қазақстан Республикасындағы  сайлау туралы” Қазақстан Республикасының  Конституциялық заңына өзгерістер  мен толықтырулар енгізу туралы”  Қазақстан Республикасының Конституциялық  заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы  оны қабылдаған күннен бастап  күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында  жалпыға бірдей міндетті және  Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.

3. Осы қаулы республикалық ресми  басылымдарда қазақ және орыс  тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының  сайлау жүйесі

 
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.

Демократиялық сайлау – негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген мерзім ішінде олардың мүдделерін білдіруге ғана емес, сайлаушы азаматтармен бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге ниетті әртүрлі тұлғалар, партиялар арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды негізде таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла алмайды.

Заң шығарушы (өкілді) мемлекеттік  органдарды сайлау кезінде негізгі  екі сайлау жүйесі қолданылатыны  белгілі. Олар – барабар және мажоритарлық жүйелер. Олардың белгілі бір үйлесімі негізінде дауыс берудің аралас жүйесі қалыптасады.

Қазақстанда қазіргі кезде Қазақстан  Республикасы Парламенті Мәжілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жүйесі қолданылады.

Мәжілістің 9 депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.

Барабар жүйе бойынша сайлау партиялық  тізімдер үшін дауыс беру дегенді  білдіреді. Барабар сайлау жүйесінің  негізгі мақсаты көппартиялық жағдайында партиялардың барабар өкілдігін  қамтамасыз ету болып табылады. Сайлау партиялық тізімдер бойынша жүргізіледі. Бұл ретте Парламентке өту үшін партияның міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті түріндегі заңнамалық тосқауыл қолданылады. Қазақстанда ол 7% құрайды.

Мінсіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз кемшіліктері бар. Сайлаудың халықаралық стандарттары да мемлекеттерге сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды.

Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды  өткізудің ережелері, рәсімдері  мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясымен, «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының «Республикалық референдум туралы» Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының қаулыларымен белгіленеді.

Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында Қазақстан  азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматттардың  сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ. 

Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және сайлану  құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті, Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.

Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматтарды  сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ оның ерік білдіруін  шектеуге ешкімнің құқығы жоқ. 

Сайлау құқығының түрлері:

Жалпыға бірдей сайлау құқығы –  Қазақстан азаматтарының он сегіз жасқа толғаннан кейін тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан, немесе кез келген өзге жағдаяттардан тыс, сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.

Бәсең сайлау құқығы  - Қазақстан азаматтарының, оларға қойылатын талаптарға сәйкес келген жағдайда, Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің, мәслихаттарының депутаты, немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы.

Тең сайлау құқығы дегеніміз сайлаушылардың Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын сайлауға тең негізде қатысады және олардың  әрқайсысы тиісінше бір сайлау бюллетені  бойынша бір дауысқа ие дегенді білдіреді. Сайлаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы тең дауыс санына ие. Кандидаттар «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңмен белгіленген шекте сайлауға қатысуға құқылы.

Төте сайлау құқығы - Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауы. 

Жанама сайлау құқығы - Парламент  Сенаты депутаттарын сайлауға таңдаушылардың - мәслихаттар депутаттары болып табылатын Қазақстан азаматтарының қатысуы. Таңдаушылар сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы бір дауысқа ие. 

Президентті, Парламент пен мәслихаттар  депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауда дауыс беру сайлаушылардың ерік білдіруіне қандай да болмасын бақылау жүргізілуіне жол берілмейіндей жасырын болып табылады.  

Дауыстарды санау жүйесі  

Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның «Сайлау жүйелері» деп аталатын 9-бабына сәйкес, Президентті, Парламент Сенаты депутаттарын және Қазақстан халқы Ассамблеясы сайланатын Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі қолданылады:

Мыналар: 

• дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) елу процентінен астамының дауысын алған;
• қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидаттар сайланған болып саналады.