Жапония мемлекеттік баскару

       Конституция және Заң министлер кабинетіне  «парламенттің алдында ұйымдық  жауапкершілік» принципін айқындайды. Егер өкілдер палатасы тарапынан  министрлер кабинетіне сенімсіздік  танытылған жағдайда кабинет отставкаға кетуі керек немесе император  премьер-министрдің ұсынуымен өкілдер  палатасын таратуы керек. Тәжерибеде көп жағдайда екіншісі қолданылады. Премьер министрге кең құқықтар берілген, сондықтан оның қызметі  мемлекеттік аппаратта ең жоғарғы  болып саналады. Парламентте министрлер кабинетінің атынан шыға отырып ол парламенттің қарауына заң жобаларын, бюджет жобаларын және заңшығарушы  органның бекітуін қажет ететін басқа  да құжаттарды ұсынады. Оған парламенттің алдында мемлекеттік істер және ішкі проблемалар жайында есеп беру құқығы берілген. Кабинеттің шешіміне негізделіп ол атқарушы билік органының барлық звеноларына қадағалау жасайды. Премьер-министр кабинеттің отырысында төрағалық етеді, және заң бойынша министрліктердің компетенциясына байланысты барлық сұрақтарды шешу кезінде соңғы сөз оған тиесілі. Заң оған барлық мемлекеттік атқарушы органдардың қызметін (кабинеттің қарауы болғанша) уақытша тоқтатуға құзіреттілік береді. 

       Басқа министрлердің қызметі, мемлекеттік  басқаруды ұйымдастыру туралы заңға  сәйкес, министрліктерді басөару  мен реттеуге негізделеді, олардың  персоналдарының жұмысын бақылау, заң жобаларын жасау және атқарушылық  жарлықтарды шығарумен ұштастырылады. Кабинеттің барлық министрліктерінің  басында отырған министрлерінде (кейде екіден) бір-бірден парламенттік  вице-министрден болады. Парламенттік вице-министрлер министрдің ұсынысымен кабинетке қосылады және тағайындалады. Олар сол миничтрліктің немесе толық  министрлер кабинетінің отставкаға кетуінен автоматты түрде құзіреттілігінен айырылады. Парламенттік вице-министрлер министрлерге олардың  қызметтеріне көмектеседі, атап айтқанда, административті  мәселелерді шешуде және оларды керек  кезінде орнын алмастыра алады. 

       Әр  министрде өзінің басқарушы вице-министрі болады. Оның қызметіне министрліктің  барлық аппарат звеноларының жұмысын  қамтамасыз ету кіреді.

       Миистрлер кабинетінде отырыстармен байланысты сұрақтарды шешетін және онда қарастырылатын мәсеелерге өзгерістер мен толықырулар  енгізе алатын секретариат қызмет етеді. Кабинеттің күн тәртібі секретариатты  басқаратын бас секретармен әзірленеді. Заңдық бюро алдын ала жасалынған заң жобаларының заңдық сауаттылығын тексереді және түзетеді. Персоналдар  істері бойынша кеңес мемлекеттік  басқару аппаратының қызметкерлерінің еңбегін ұйымдастыру сұрақтарын қарасытырады және осы сұрақтар бойынша  және парламент пен үкіметке  кеңестер береді. Осы кеңес мемлекеттік қызсметкерлер туралы статистикалық мәліметтерді жинаумен айналысады. Кеңестің үш мүшесі (оның біреуі төраға қызметін атқарады) төрт жыл мерзімге парламенттің екі палатасының келісімімен министрлер кабинеті тағайындайды.

       Премьер-министрге  қарасты кеңестік орган ұлттық қорғаныс кеңес органы болып табылады. Уақыт өте келе министрлер кабинетіне қарасты арнайы мәселелерді шешуге арналған комитеттер құрылуда.

       Министрлер  кабинетінің қарамағында келсідей орталық административтік органдары  бар: премьер-министр канцеляриясы, министрліктер, комитеттер және басқармалар.

       Премьер-министр  канцеляриясының құзіретіне административті  сұрақтарды қарастыру және арнайы министрліктер  қарастырмайтын мәселелерді шешешу жатады. Комитеттер мен басқармалар  арнайы мемлекеттік құзіреттілікке ие және арнайы қызмет етуге құрылған. Мысалы, қорғаныс комитеті, оған қарасты  полиция басқармалары қоғамдыөқ  тәртіпті қамтамасыз етеді. Ал, Экономикалық жоспарлау басқармасы министрліктің  функцияларын іске асырады. Осы комитеттердің  басшылығында тәжерибиелік түрде Жапонияда  министрлер болып келеді.

       Жапониядағы барлық министрліктер бір принципке  негізделеген. Олардың әрқайсысы  департаменттерге, олар сәйкесінше –  бөлімдерге және секцияларға бөлінеді. Кейбір министрліктерде өздеріне тиесілі  арнайы басқармалары бар. Әр министірлікте  консультациялық комитеттер, комиссиялар  және кеңестер және мүмкін мекемелер, зерттеу институттары, оқу орындары, және т.б.  бар.

       Жапонияның  администрациясында ешбір министрлікке бағынбайтын қаржылық қадағалау  кеңесі ерекше орын алады. Бұл кеңес  елдегі барлық басқару аппараттарының қаржылық операцияларына қадағалау  жүргізеді. Бұл орган қадағалаушылар кеңесімен басқарылады.

       Жоғарыда  аталып өткен барлық органдар мен  аппараттар Жапонияның орталық басқару  аппаратын құрайды. Жапондық құжаттарда бұл органдар «қосымша» деп белгіленеді. Себебі, олардың барлығы министрлер кабинетіне қарайды немес сонымен бір мемлекеттің фуекцияларын жүзеге асыруға қатысады.

       Парламент палаталарының ең жоғары лауазымдарының бірі – палата спикерлері. Олар депутаттардың  жасырын дауыс беруі арқылы сайланады. Палата спикерлері палатаның административтік жұмыстарын реттеумен айналысады. Бұл  қызметке парламент аргдагері және алты рет депутаттыққа сайланған, оппозициямен жұмыс істеу тәжериебісі бар  депутат өкілі сайлана алады. Сайланған спикер және оның орынбасары партиядан шығып, тәуелсіз депутат  болуы және шешім шығарғанда олардың  объективті болуы керек. Сонымен  қатар, спикер өз палатасының дауыс  беруінде қатыспайды.

       Парламенттің  әр палатасында белгілі бір сұрақтарға байланысты депутаттардан комиссия құрылуы керек.  Мысалға, бюджеттік  комиссия, ол бюджеттің жұмсалуына қадағалау жасайды. Бұл комиссиялар  ешбір министрлікте қарастырылмайтын сұрақтармен айналысады және сол  парламенттің жұмысы тоқтағанға дейін  қызмет атқарады. Әр депутат бірнеше  комиссияның мүшесі бола алады.

       Парламенттің  өткізілетін отырыстары жабық түрде  болады. Бөтен біреудің жіберілуі  тек комиссияның қарауымен ғана жүзеге асады. Комиссиямен қатар  палаталарда секретариат және заң  бюросы қызмет етеді. Секретариаттың қызметі  палаталардың қызметін техникалық қамсыздандыру. Оны сайлау арқылы қабылданған бір  депутат бас секретарь ретінде  басқарады. Заңдық бюро заң жобаларын  дайындайды, түзетеді, әртүрлі анықтамаларды, сұрақтарды парламенттің қарауына дейін  қарастырады.

       Парламент депутаттарына орталық мемлекет аппаратында қандай да бір ресми  қызмет істеуге (министрлер кабинетінен  басқа), өзін-өзі басқару органдарында қызмет етуге, мемлекеттік кәсіпорындар мен басқармаларда қызмет істеуге  тыйым салынады. Бірақ, бұл шектеулер  олардың жеке кәсіпкерлікпен шұғылдануына кедергі емес. Сондықтан да, оладың көбісі корпорациялардың, үлкен акционерлік фирмалардың президенттері, директорлары, акционерлері болып табылады.

       Депутат заңшығару иницативасына ие, бірақ  оның заң жобасын жоғары палатада - 10 депутат, кіші палатада - 20 депутат  қолдауы керек.  Өзінің қызмет ету  уақытында депутат парламенттік имунитетке ие. Екі палатаның депутаты парламент сессиясы кезінде тұтқынға алынбайды. Депутат өзінің парламенттік құзіреттілігінен палатаның шешімінсіз айырыла алмайды. Палата депутаттарға сөгіс жариялауы мүмкін. Оның себептері  келесідей болуы керек: депутаттық міндетті бұзу; палатадағы тәртіпті бұзу; палаталардың құндылықтарын сақтамау; сыпйылыққа жат сөздерді қолдану; басқа  адамдардың жеке өміріне қол сұғу. Сөгістің төрт түрі бар: отырыс залында  айтылатын, ескерту; отырыс залында  кешірім сүрау, міндеттердің анықталуы; палатаның жұмысына белгілі бір  уақытқа қатысуды шектеу; палатадан  шығару. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.   Жапония Парламенті

       Конституцияға сай елдің жалғыз заңшығаруышы органы болып парламент танылады. Ол екі  палатадан тұрады: өкілдер палатасы ( 4 жылға сайланатын 480 депутат) және кеңесшілер палатасы ( 6 жылға сайланатын 252 депутат). Екі палатаға да сайлау тікелей сайлау арқылы жүргізіледі, сайлауға жасы 20-ға толған елдің азаматтары дауыс бере алады. Өкілдер палатасына жасы 25-ке толған азаматтар сайлана алады, ал кеңесшілер палатасына – 30 жас. Заңжобаларының тәртібіне байланысты Жапония парламентінде окілдер палатасы – кіші палата, кеңесшілер палатасы – жоғарғы палата болып танылады. Парламенттің құрылыу тәртібі конституцияға негізделеді және 1950 жылғы жария қоғамның өкілдерін сайлау туралы заңмен реттеледі.

       Өкілдер палатасы әр 4 жылда қайта сайланады, бірақ мерзімінен бұры да таратылуы  мүмкін. Бұл жағдайда палатаның жаңа құрамына сайлау 40 күннің ішінде өтуі керек, парламент сайлаудан кейін 30 күнде шақырылуы керек. Әдетте сайлау парламент қызметінің аяқталу  күніне 30 күн қалғанда өткізіледі. Жарты  ғасырдай уақыт өкілдер палатасына сайлау 130 мандатты округтерден жүргізілді, ал 1954 эылдан бері сайлаудың жаңа тіртібі  қабылданды. Өзгерістердің негізізгісі  депутаттар санынының 500-ден 480-ге қысқаруы және олардың жартысы округтерден, жартысы партиялық тізім бойынша  сайланатын болды. Көп дауыс жинаған  партияның сйәкесінше паламентте де үлес салмағы жоғары болады. Бұл  әлсіз партиялық бірлестіктердің  мүмкіндігін шектеді. Депутаттыққа кандидаттыққа түскенде ақшалай  кепілдеме салады, егер кандидатт  сайлауда белгіленген дауыс жинау  минимум деңгейіне жетпесе , онда ол ақша мемлекет бюджетіне қайтымсыз  алынады.

       Өкілдер палатасы 6 жылға сайланады, бірақ  та олардың жартысы әр 3 жыл сайын  жаңартылып отырады. Оның құрылу принципі сәл өзгешелеу. Жоғары мандатты префектуралық  сайлау округтерінен (Жапонияда 47 префектура бар) 150 депутат сайланады, тағы екеуі  – Окинава аралынан, ал 100 депутат  елдегі жалпы партиялық сайлауды партиялық тізім бойынша сайланады. Жалпы ұлттық партиялық сайлауда негізінен халыққа танымал мемлекеттік және саяси тұлғалар өз кандидатураларын ұсынады. Сайлау жоғары палатаның қызмет ету мерзімінің аяқталуына 30 күн қалғанда өткізіледі. Сайлауды өткізу және ұйымдастыру жұмыстарын сайлау учаскелерінде тәуелсіз сарапшылар, сайлаушыларда құралған комиссия қадағалайды.  Сайлауға қатысқан әр депутат дауыстарды санау комиссиясына өзінің бір өкілін жіберуге құқылы. 

       Сайлау  компаниялары Жапонияда өзіндік  ерекшеліктерге ие. Сайлау туралы заңға  сай, барлық кандиттарға бірдей мүмкіндіктер берілген. Сондықтан сайлауалды шараларда  белгілі шектеулер бар. Мысалы,  сайлау компанияларының ққ\ызмет  ету күні шектелген 15 күнге, сайлау күніне 8 сағат қалғанда барлық агетациялық  шаралар тоқтатылады. Сонымен қатар  барлық кандидаттарға орталық және жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында өз сөздерімен шығуға тең мүмкіндік  берілген. Жеке тұрғындардың үйлерін  сайлау шараларымен аралауға шектеу қойылған.

       Парламенттің  негізгі компетенциясына және қызметіне  келесілер кіреді: заңдарды және заң  жобаларын қарастыру, қабылдау; қаржылық өкілеттілігі – жыл сайын бюджетті бекіту;  атқарушы органга бақылау  жасау, премьер-министрді тағайындау, үкіметке сенім білдіру сұрақтарын қарастыру, мемлекеттік басқару  сұрақтары бойынша министрлер кабинетіне және арнайы комиссиялар құру; сот  қызметтерінің өз қызметтерін дұрыс  пайдаланбағаны үшін қозғалған істерін  қарауға арналған сотты құру, сот  органдарының қызметін бақылау; ішкі және сыртқы саясатты қарау, халықаралық  келісім-шарттарды қарау. Парламенттің заңшығарушылық қызметі негізінен  министрлер кабинеті ұсынған заң  жобаларын іріктеу, реттеу, түзету, кері қайтару, қарастыру және қабылдаумен  ұштасады. Қоғамдық сүрақтарды шешуді де қарастырады.

       Парламенттің  құқықшығармашылық қызметіне келесідей  сұрақтады қарастыру да  қосылады: императордың мұрагерлігі; жапондық азаматтықты  алу шарттары; жұмыс уақытын, еңбекақы деңгейін және еңбектің басқа да шарттарын бекіту; салық жүйесін реттеу; жеке меншік құқығын қорғау; парламенттегі депутаттар сынын анықтау; сайлау жүйесін және сайлау учаскелерін бекіту; депутаттарға ақшалай сыйақыларды қарастыру; азаматтық  қызметтерді ұйымдастыру және басқару; министрлер кабинетінің құрылымын бекіту; жергілікті өзін-өзі басқару органдарының сайлауын қарастыру және т.б.

       Жапония парламенті өз қызметін жүзеге асырғанда  тәуелсіз болып табылады. Унитарлы мемлекетте екі палаталы парламенттің болуын жапондық ғалымдардың түсіндіруіне қарағанда, өкілдер палатасы – бұл  партиялық саясаттан кейін  «сапалы  бастама», ал кеңесшілер палатасы –  бұл қызығушылықтардың балансын сақтауға байланысты қарама-қайшылықты жою үшін «ақылға сыйымды бастама» делінген.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Жергілікті  өзін-өзі басқару  органдары

         Елде екі звенолы иерархиялық  аймақтық-административті басқару  жүйесі құрылған: жоғарғы звено  – префектуралар, төменгілер  – муниципалиеттер (қалалар, аудандар, ауылдар). Елде 47 префектура,  ерекше  префектураға белгіленген 3 қала (Токио, Осака, Киота) бар, ал  Хоккайдо аралы аймақтық провинция  болып танылады. 3200-ден аса муниципалитеттер  бар. Жергілікті өзін-өзі басқару  туралы Конституцияда арнайы  бөліммен белгіленген және 1947 жылдан  бері іске асып келеді. Соңғы  онжылдықтарға жергілікті басқаруға  байланысты және оны дамытуға  әртүрлі арнайы заңдар, жарлықтар  шығарылды.  Нәтежиесінде қазіргі  түрдегі сақталған формаға алып  келді. 

       Негізгі шешім шығаратын билік органдары  болып префектуралар, қалалық, селолық  және ауыдық жиналыстар болады. Олардың  құрамы сол жергілікті органдар тұрғындар  санына байланысты. Жиналыстар төрағалармен басқарылады.

       Атқарушы  билікті жергілікті басқару органдарында келесі тұлғалар атқарады: префектураларда  – губернатор, қалада – мэр, селолар  мен ауылда – старосталар. Губернаторлар  мен мэрлер жергілікті басқару органы ретінде қарастырылады, сонымен  қатар мемлекеттік органдар ретінде  де, себебі орталықтандырылған билік  органының қызметін атқарады.