«Қаржы» мамандығының магистранттарына арналған пәнінің оқу құралы

- бұрын алынған несиелер бойынша төлемдердің шұғылдылығы (төлем қабілеттілікті ұстап тұру дивидендтік төлемдерді өсурімен салыстырғанда приоритетті тапсырма болып саналады);

- ұйымды басқаруда бақылауды жоғалту ықтималдығы (дивидендтік төлемдердің төмен деңгейі ұйымның акцияларының нарықтық құнының төмендеуіне және акционерлердің оларды «тастауына» алып келуі мүмкін, бұл бәсекелестермен акционерлік қоғамды қаржылық басып алудың қаупін өсіреді).

Аталған факторларды  бағалау таяу перспективалық кезеңге дивидендтік саясаттың қандай да бір типін анықтауға мүмкіндік береді. Келесі кезеңде дивидендтік саясаттың таңдауы жүзеге асырылады.

Осыдан бұрын  қарасытырлған теорияларды тәжірибелік  қолдану ұйымның дивидендтік  саясатының типін таңдауға үш көзқарасты қалыптастырды (2 кесте).

 

2-кесте –  Дивидендтік саясаттың негізгі  типтері

 

Дивидендтік саясатты қалыптастырудың  анықтаушы көзқарасы	Дивидендтік саясаттың  қолданылатын типтерінің нұсқалары
Консервативті көзқарас	Дивидендтік төлемдердің қалдық саясаты Дивидендтік төлемдердің  тұрақты мөлшері саясаты
Бірқалыпты(компромистік) көзқарас	Дивидендтік төлемдердің  минималды тұрақты мөлшері саясаты  жекелеген кезеңдерде қосып берумен ( «экстра-дивиденд» саясаты).
Агрессивті көзқарас	Дивидендтердің тұрақты деңгейі саясаты Дивидендтер мөлшерінің бірқалыпты өсу саясаты.

 

Бір жай акцияға  дивидендтік төлемдердің деңгейін анықтау мына формула бойынша  анықталады

 

,                                  (4.1)

 

мұндағы ДТД_жа – бір акцияға дивидендтік төлемдердің деңгейі;

ДТК – Дивидендтік  саясаттың таңдалған типіне сәйкес қалыптастырылған дивидендтік төлемдердің  қоры;

АТ – артықшылықты акциялардың иелеріне дивидендтерді  төлеу қоры (олардың қарастырылған  деңгейі бойынша);

С_жа – акционерлік қоғаммен шығарылған жай акциялардың саны.

 

Дивидендтік саясатты жүзеге асырудың аяқтаушы кезеңі болып  дивидендтерді төлеу нысанын  таңдау табылады, олардың негізгілері  келесілер:

- дивидендтерді қолма-қол ақшамен (чектермен) төлеу. Бұл дивидендтік төлемдерді жүзеге асырудың қең таралған және қарапайым нысаны;

- дивидендті акциялармен төлеу. Мұндай нысан акционерлерге дивидендтік төлемдердің сомасына қайта шығарылған акцияларды ұсынуды қарастырады. Ол болашақтағы капиталын өсіруді қалайтын акционерлердің қызығушылығын тудырады. Ағымдағы табысты қалайтын акционерлер осы мақсатта қосымша акцияларды нарықта сатуына болады;

- автоматты реинвестициялау. Төлемнің бұл нысаны акционерлерге жеке таңдау жасауға мүмкіндік береді – қолма-қол ақшамен дивидендтерду алу немесе оларды қосымша акцияларға реинвестициялау. (бұл жағдайда акциорен компаниямен немесе оған қызмет көрсететін брокерлік конторамен тиісті келісім жасайды);

- ұйыммен акцияларды сатып алу. Ол дивидендтерді реинвестициялаудың бір нысаны ретінде қарастырылады, оған сәйкес дивидендтік қордың сомасына компания нарықта еркін айналымдағы акциялардың бөлігін сатып алады. Бұл автоматты түрде бір қалған акцияға пайданың мөлшерін жоғарылатуға және алдыңғы кезеңде дивидендтік төлемдердің коэффициентің арттыруға мүмкіндік береді. Дивидендтерді қолданудың аталған формасы акционерлердің келісімін талап етеді.

Ұйымның дивидендтік  саясатын талдау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады.

Акцияның рентабельділігі (дивидендтік табыстылығы):

 

     (4.2)

 

Дивидендтік төлемдердің  нормасы (ағымдағы табыстылық, дивидендтік  шығу):

 

  (4.3)

 

Акцияны сату кезінде  иегердің алуы мүмкін курстық айырманы есепке алумен есептеледі:

 

,             (4.4)

 

мұндағы D –  акцияны иелену мерзімі кезінде алынған дивиденд сомасы;

Р_с – акцияны сату бағасы;

Р – акцияны  сатып алу бағасы.

 

Таза пайданың қандай бөлігі дивидендтерді төлеуге  кеткенін көрсетеді, пайызарда және салыстырмалы мәнде есептеледі:

 

  (4.5)

 

Егер дивидендтерді  төлеудің коэффициенті бірден асса, компанияның  рационалды емес дивидендтік саясаты  туралы айғақтайды немесе оның ықтимал  қаржылық қиыншылықтары туралы дабыл  береді.

Акциялардың құндылығы келесі формуламен есептеледі:

 

  (4.6)

 

Негізгі коэффициенттердің  өзара қатынасын келесідей ұсынуға  болады:

 

Дивидендтік төлемдердің  нормасы =

Акциялардың құндылығы * Акцияның рентабельділігі     (4.7)

 

Дивидентті  саясаттың құрылуының негізгі мақсаты, кәсіпорынның нарықтық құндылығын максимизациялау және оның стратегиялық дамуына септігін тигізетін, жекеменшік ағымдағы пайдасының қолданылуы және оның пропорционалды қаржысын орнату.

Осыдан кле отырып, дивидентті саясаттың түсінігін мына түрде  қарастыруға болады: дивидентті саясаты  табыстармен басқарылатын саясаттың бүкіл бөлігінің құрамасынан тұрады, кәсіпорынның нарықтық құнының максимилизациялау мақсатымен оның бөліктерінің капитализациялық және тұтынушылық арасындағы үйлесімді пропорцияға нәтижеленеді.

Нарықтық экономикасы  дамыған мемелекеттерде дивидентті саясаттың құру тиімділігі көптеген теориялық ізденістерге арналған. Кең тараған теориялардың бірі, дивидентті саясаттың құрылым механизмінің байланысқаны мына теорияларда көрсетілген:

- дивиденттің тәуелсіздігінің теориясы – оның авторлары –                  Ф. Модильяни мен М. Миллер былай деп пайымдаған, таңдап алынған дивидентті саясат кәсіпорынның нарықтық құнына ешқандай ықпалын тигізбейді (акция бағасы), ағымдағы немесе келешегі бар кезеңдегі жекеменшіктің мүлкіне де ықпалын тигізбейді, себебі бұл көрсеткіштер құрылу құнына тәуелді болады. Дивидентті саясат теориясына лайық пайданы басқару механизмінде пассивті роль атқарады. Бұған қармастан өз теориясына олар едәуір санды шектеді, ал пайданы басқаруды шынайы тәжірибеде мүмкін емес. Өзінің осалдығына қарамастан практикалық тәжірибеде, ММ теориясы дивидентті саясатты құру механизмінің шешімінің ыңғайлы жолы болып табылады;

- дивиденттің тәуірлік теориясы (немесе «синица в руках») – оның авторлары – М. Гордон мен Д. Линтнер былай деп тұжырымдады, ағымдағы пайданың (дивидент түрінде төленген) әр бірлігі, «тәуекелден тазартылдған» әрдайым көп болып тұрады, келешекке алынып қойылған пайдаға қарағанда. Осы теорияға сүйене отырып, пайда капитализациясына қарағанда, дивидент максимизациялық төлемі тәуірлеу. Бірақ – та бұл теорияның қарсыластары былай деп тұжырымдайды: көп жағдайда дивидент түрінде алынған пайда бәрібір өзінің акциясына немесе ұқсас акционер компанияларына реинвесторланады, бұл тәуекел факторына дәлел ретінде пайдалануға мүмкіндік береді, дивидент саясатының сол немесе басқа түріне қарай (тәуекел факторы жекеменшіктің менталитетімен санасады; дивидент саясатының сипатымен емес, шаруашылық қызметтің тәуекел деңгейі анықталады);   

- дивиденттің минимизация теориясы (немесе «салықтың тәуірлілігі»). Бұл теорияға сәйкес дивидент саясатының үйлесімділігі салық төлемінің минимизациясының ағымдағы және жекеменшіліктен түсетін пайдасының критерийлерімен анықталады. Дивидент түрінде алынатын пайданың салығы әрдайым жоғары болады, келешектегіге қарағанда (ақша құнының факторының уақыты, капитализациялық пайданың салықтық жеңілдіктері және с.с.), дивидентті саясат дивиденттік төлемдердің минимизациясын қамтамасыз ету керек, жекеменшіктің жинақ пайдасының салықтық қорғанысын алуы үшін, капитализация пайдасының максимизациясына қол жеткізуі керек. Ылғи дивидент төлемі түрінде түсетін пайданы қажет ететін, мұндай подходты дивидент саясатына көпшілік кіші акционерлерді қанағаттандырмайды (компанияның акцияларына сұраныс көлемін азайтады, соған байланысты бағасына да әсер етеді); 

- дивиденттің дабыл теориясы (немсе «жарғылаушы теориясы»). Бұл теория акциялардың ағымдық шынайы нарықтық құнының бағалау моделінің негізінде  және соның базистік элементінің орнына соған төленетін дивиденттің төленуінің көлемі пайдада құралған. Сонымен дивидентті төлемінің деңгейінің өсуі акцияның нарықтық құнының сәйкестігімен, автоматты түрде анықталады, олардың жүзеге асырлу іс-әрекеттері акционерлерге қосымша пайда әкеледі. Бұдан басқа, жоғарғы дивиденттердің төленуі компанияның көтерілу кезеңінде тұрғанын және келер уақытта пайданың көтерілуіне «дабыл» беретінін айтады. Бұл теория фондылық нарықтың «анықтылығымен» үзіліссіз байланыста, алынған оперативті ақпарат негізінде акциялардың нарықтық құнының қозғалысына өзінің ықпалын тигізеді;

- акционерлер құрамының дивидентті саясаттың сәйкестілігінің теориясы (немесе «клиентуралық теория»). Бұл теорияға сәйкес компания мынадай дивидентті саясатты іске асыруы керек,  онда акционерлердің көбісінің күтетініне сәйкес болуы керек және олардың менталитетіне. Егер акционерлердің негізгі құрамы (акционерлік компанияның «клинтурасы») ағымдағы пайдаға көңіл бөледі, онда дивидентті саясат ағымдағы тұтынылатын мақсатқа бағытталған пайдадан шығады.

Және керісінше, егер акционерлердің негізгі құрамы көңілдерін өздерінің келер пайданың өсуіне бағыттаса, онда дивидентті саясат капитализацияланған пайданың үйлестіру  үрдісінне негізделеді. Акционерлердің осындай дивидентті саясатың бөлігі басқа компаниялардың акцияларына өздерінің капиталдарын реинвестрлеуге келіспейді, мұның нәтижесінде «клинтура» құрамы әлдеқайда бір қалыпты болады.

Дивидентті  төлемдердің тұрақты өлшемінің саясаты ағымдағы кезеңнің соммасының өзгермейтін төлемін қалайды (инфляцияның жоғары темпінде дивидентті төлемдердің соммасы инфляцияның индексіне корректрленеді).

Дивиденттердің  өлшемінің минималды тұрақтылық теориясының жеке кезеңдерге қосылған (немесе «экстра – дивидент» саясаты) көпшіліктің тараған көзқарастарымен ең ыңғайлы өлшенген типін көрсетеді.

 

5 Айналым  капиталың басқару

 

Кәсіпорынның  айналым қаражаты өз алдына  экономикалық категорияны құрайды, яғни көптеген теориялық және тәжірибелік қырлары бар.  Олардың ішінде анағұрлым маңызды болып табылатын сұрақ – айналым қаражаттарын ұйымдастыру негіздері, мәні және алғышарттары.

Айналым қаражаттарын ұйымдастыру, басқару мәні ағымдағы активтердің жеткілікті деңгейін анықтаудан тұрады және ағымдағы активтердің ұтымды құрылымын назарда ұстайды, сол сияқты оларды қаржыландырудағы көздердің құрылымы мен шамасын анықтауға да жол ашылады.

«Ағымды активтер»  термині кәсіпорынның мобильді активтеріне  жатады, ол өз кезегінде ақша құралдары  бола алатын немесе жыл ішінде немесе бір өндірістік цикл ішінде ақшаға айналады.

Ағымдағы активтерді басқарудың үлкен мәні бар және қаржы  менеджментінің операциясының үлкен  бөлігін алып, былай анықталады:

- қалыпты өндіретін кәсіпорынның >50 % активтер, ол активтердің үлкен меншікті салмағы;

- элементтердің үлкен көлемі мен олардың ішкі материялдық заттық және қаржылық құрамының жекеше басқару талаптарының қойылуы;

- трансформацияның жоғарғы динамикасы және оның түрлері іс-жүзінде бұндай активтік салымдары тез арада ТМЗ, ДЗ бақылауынан және басқаруынан және басқаруынан шығып кете алады;

- төлеу қабылеті, рентабелділікті және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін қаржылық нәтижесін қамтамасыз етуде басты рөл атқарады.

Ол өндіріс  көлемінің өсу кезеңдерімен және өнімнің өткізілуімен байланысты, бұндай құбылыстар шаруашылық қызметтің жеке кезеңдерінде, кәсіпорын қорларының ТМЦ-ның кезеңдік сақтаулары, ерте желімдер мен мақсаттың тағайындаулар.

Айналым активтерінің құрылымы, жағдайы мен шамасы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен қалыптасады.

Сыртқы  факторлар қатарына енеді:

- елдегі жалпы  экономикалық жағдай;

- салықтық заңдардың ерекшеліктері;

- инфляция қарқыны (дефляции);

- банктік пайыздың жүктемелік деңгейі;

- инвестициялық нарықтың дамуының тенденциясы (инвестициялық ахуал);

- аймақтың экономикалық  потенциалы;

- дайын өнімдерді тұтынушылар мен материалдар мен шикізаттарды жеткізушілерді ұйымдастырудың өзара қарым-қатынасы.

Ішкі факторлар қатарына енеді:

- нарықты ұйымдастырудағы бәсекеге қабілеттілік;

- қойма шаруашылығын ұйымдастыру;

- ұйымның әрекетінің көлемі (шағын, ірі және орта бизнес);

- ресурстарды тұтыну түрлерінің көлемі мен алуан түрлілігі;

- контрагенттердің орналасымы;

- өндірістің өсу қарқыны мен өнімдерді жүзеге асыру;

- өнімдердің бағасының үстеме құнының үлесі;

- ұйымның есептік саясаты;

- ұйымның қызметкерлері мен  топ – менеджерлер жұмысының сапасы;

- ұйымдардың негізгі қорларының жағдайы.

2-суретте көрсетілгендей, кәсіпорын АА-ның мақсаттың басқарушылары  алдыналал класификациясының қажеттігін анықтайды.