«Қаржы» мамандығының магистранттарына арналған пәнінің оқу құралы

Жүзеге асыру  көлемін бағдарлау (тұрмыстық жоспар) – өз ыңғайына қарай бас бюджетті дайындаудағы кері нүкте, сатудың белгіленген көлемі бас бюджеттің басқа қалған құрамдас бөліктеріне ықпал етеді. Тұрмыстық жоспар әдетте әр өнімнің бірлігінің көлемін байқатады, яғни  компания сатуды ұсынады. Бұл сандар өнімдердің бірлігін сатуға қатысты ұсынылатын бағаға қатысты артады, тұрмыстық жоспар құрылады.

Тұрмыстық жоспар сол сияқты несиеге сатудан күтілетін  ақша түсімдерінің жиынтығын қосады, кейінірек кассалық жоспарды құрастыруда  назарда болады. Жүзеге асырудың көлемін бағдарлау нарықтың үлесі туралы түсінік беруге ықпал етеді, яғни өз өнімдерін жаулап алуға себепкер болады. Әдетте ол мына жайға негізделеді: · перспективасы бар сұраныстың көрсеткіштерін бағалауға; басқа өндірушілер тарапынан ұсыныстарды бағалауға; нарықтық бағдарлардың нәтижелері мен нарық үлесін бағдарлауға; тауарларға деген бағаны бағдарлауға.

Жүзеге асыру  көлемін бағдарлау үш жылға бұрын  құрастыруды талап етеді, оның үстіне бірінші жыл үшін деректер ай сайын  келтіріледі, екіншісі үшін тоқсан сайын, ал үшінші жыл 12 ай үшін сату сомасының жалпы мөлшері арқау болады. Бұндай жіктеудің логиксы қарапайым: ұсынылатыны, өндірістің бастапқы кезеңі үшін  болашақ сатып алушылар белгілі (болашақ сату туралы қосымша келісімшарттар бар).

Екінші жылдан бастап бағдарлық құрылымдармен  шұғылдану қарастырылады. Анағұрлым  таза қателік жүзеге асыруды бағдарлауды  құрастыруда – сұраныстың икемділігін  жеткілікті есепке алмау, яғни  бұл  «Маркетингтік талдау» бизнес-жоспарында тиянақты бағалануы қажет. Басты тәуекелді кезеңдерді атап өтуге болады, яғни жобаның нәтижелері мен кіріске қол жеткізуге себепкер болады. Жобаның сезімталдығының өзі осы әрекеттермен ұштасады. Талқылау тәуекелді жағдайлар туралы жобаларды дайындаушылардың пікірлерінде көрініс алады, яғни фирманың алдында басты мәселе ретінде тұрып, сыртқы себептерге қатысты көрініс алады. Бұған мынадай жағдайларды қарастыру енеді, сату көлемін қысқартудың тиімділігі ретінде немесе өнімділіктің жоспарланған деңгейіне қол жеткізу. Қалау бойынша сақтандырудың арнаулы түрлерін нұсқап, несиелік тәуекелдікті қамтиды.

Фирманың қажеттілігіне  сыртқы қаржылық көздерден қаражатты  тартуда ықпал ететін бес фактор бар:

- жүзеге асыру көлемінің жоспарланған өсу қарқыны;

- негізгі құралдарды пайдаланудың бастапқы деңгейі немесе артық қуаттың көзі;

- капитал сыйымдылығы;

- өнімдердің рентабелділігі;

- дивидендтік саясат.

Бюджеттендіру – қаржылық жоспарлау технологиясы, ұйымдар  тарапынан алынған қаржылық нәтижелерді, шығындарды, кірістерді бақылау мен  есептеу.

Бюджеттендіру мақсаты  – ұйым-мекеменің қаржылық әрекеттерінің  тиімділігін арттыру.

Бюджеттендіру міндеттері:

- бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерінің лайықты есебі;

- деректік және жоспарлы көрсеткіштерді салыстыру мен талдау;

- ұйымның қаржылық жағдайына бақылау;

- әр түрлі құрылымдық бөлімшелердің тиімділігіне талдау, шығындардың тармақтарының  лимиттерін анықтау;

- ұйымдарды дамытуды бағдарлау мен инвестиция салымдарының болашағы зор салаларын анағұрлым іріктеу;

қаржылық тәртіпті нығайту.

Негізгі бюджеттендіру – бюджетті жүйелі құрастыру.

Бюджеттендіру – бұл  бір жағынан, үдеріс, қаржылық жоспарларды, сметаларды  құрастыру  (бюджет), басқа жағынан – басқару  технологиясы, қабылданған басқару шешімдерінің қаржылық негіздерін көтереді. Басқару  шешімдері – бұл талдау нәтижелері, бағдарлау, оңтайландыру, экономикалық негіздеу мен нақты нұсқаларға жол ашу. Бюджеттендіруді ұйымның қаржылық-шаруашылық әрекеттерін басқару технологиясы ретінде қарастыруға болады. Бұл технологияның аясында есеп, талдау, бақылау, және әрекеттердің барлық түрлерін реттеу жалғасады.

Бюджеттендірудің басты  міндеті – шығындардың барлық түрлеріне бақылауды қамтамасыз ету, яғни нақты бір басшы жауаптылығы  болады. Барлық қажетті шектеулер  қадағаланады және атқарушылардың өздерінің  тарапынан қамтамасыз етіледі, яғни қажетті жағдайда «ішкі қорлар» ізделіп, тағайындалған лимиттер мен шығындар  нормативтерін қадағалау назарда болады.

Бюджеттендіру инвестицияны салу салаларының болашағы зор түрлерінің міндеттерін шешеді, инвесторлар  үшін тиімді ахуалдардың шешуіне түрткі болып, тиімсіз активтерді анықтайды. Бюджеттендіру  инвесторлар мен несиегерлерге тәжірибелік тұрғыда ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайы туралы барлық ақпараттарды алуға жол салады.

Қаржылық жоспарлауда  қолданылатын бюджеттің түрлері төрт негізгі топқа бөлінеді:

- негізгі бюджеттер (қаржылық);

- операциялық  бюджеттер;

- көмекші бюджеттер;

- арнаулы  бюджеттер.

Барлық бұл бюджеттер  жиынтық өндірістік немесе негізгі  бюджет құрастыруда қолданылады (мастер-бюджет). Осы орайда мастер-бюджет ретінде ұйым немесе жекелеген бизнес үшін дайындалады.

Арнаулы және көмекші  бюджеттердің міндеттері қорытынды  ақпараттарды өңдеу мен бастапқы түрлерін дайындауда қажет, бұлар негізгі бюджетті құрастыруда қажет.

 

8 Корпоративтік қайта құрылымдау

 

Сыртқы ортаның  белгісіздігі мен кәсіпорынның өмірлік  жағдайларының қарқындылығы жағдайларында  қаржылық диагностиканы жүргізуді  жолға қоюдың қажеттілігі – кезек  күттірмейтін мәселе. Бұл ең алдымен  тұрақсыз өқаржылық жағдай қалыптасқан  кәсіпорын үшін өзекті, сол сияқты шынайы уақыт аясында бақылау-сауықтыру стратегияларын жүзеге асырып отырған өндірістерге де қолайлы, бұнымен қоса нарықтық экономика жағдайларында тұрақты түрде қызмет атқаратын кәсіпорындар үшін превентивті диагностика жүргізу мақсатында жалғасын табады.

Қазақстанда институционалды  өзгерістер нәтижесінде нарықтық қатынастарға бағдарланған ұлттық шаруашылық жүйелері қатынастары қалыптасуда. Соның  өзінде, ол көбінесе шетелдік экономикалық жүйелерден дамудың тұрақтылығы  мен өзінің сенімділік деңгейіне қатысты қалуда, бұның барлығы жоғары тәуекелдік деңгейлеріменг байланысты, үнемі ықпал ететін деструктивті сыртқы және ішкі факторлардың орын алуымен қатысты, сол сияқты әр түрлі нарық субъектілерінің іскерлік белсенділігінің кезеңдеріндегі ерекшеліктермен, оларды қаржылық сауықтырудағы бағдарламаларды таңдаудағы аналитикалық негіздеудің тәжірибелік және методологиялық әдіс-амалдарының жеткіліксіздігі салдарынан да болады.

Нарықтық экономика  үшін тән жағдай - өткеннен бүгінгі  күнге экстраполяцияның шектеулілігі мен стационарлылығның болмауы, іріктеу, жүйелілік пен кәсіпорынның қаржылық жағдайларының кілтті көрсеткіштерін бағалау өз мәнінде іске аспауы. Осылайша, менеджменттің бірден-бір маңызды құралы – кәсіпорынның  қаржылық банкроттығын диагностикалау. Оның үстіне, қаржылық диагностика тәжірибесі мен теориясы қалыптасу кезеңінде тұр. Аталмыш салада методологиялық, қызметтік, ұйымдастырушылық және басқа да көптеген сұрақтар бойынша көзқарастардың алшақтығы сақталу үстінде.

Қазіргі уақытта  кәсіпорынды диагностикалау көбінесе өндірістік-қаржылық есептер жиынтығын талдауға байланысты, яғни кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігін бағалаумен аяқталады, жеке ғалымдар бұл ахуалды сауатты басқару шешімдерін қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайды. Олардың есептеуі бойынша, кәсіпорынның диагностикасы қаржылық және басқарушылық талдау жүйелерінің орталық  элементі болып есептеледі, оның басты міндеті мәселе туындатып отырған үлескілерді және даму нүктелерін анықтау ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның тұтастай даму жүйесін назарға алу.  Басқару шешімдерін тиімді қабылдау өзара тығыз байланысты үш факторды бағалаумен және соның негізінде талдау жасаумен ұштастырылады: қаржылық тұрақтылық,  банкроттық тәуекелдігі және кәсіпорындағы дағдарыстар.

Қаржы менеджмент теориясында кәсіпорынның банкроттық тәуекелдіктерін диагностикалаудың кешенді механизмдері көптеген ғалымдармен қарастырылады. Олардың арасында кең тараған кәсіпорынның банкроттық тәуекелдіктерін үш қырлы кеңістікте анықтау В. Ю. Ждановтың (Х,У,Z) әдістемесі, мұндағы Х –кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, У – банкроттықтың тәуекелдік ықтималдығы, Z –дағдарыстың кезеңі [8].

Көптеген авторлар банкроттықты диагностикалауды кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің маңызды  бағыты ретінде қарастырады [10,11]. Банкроттықты диагностикалау Бланк И. А. пікірі бойынша [9], өз алдына қаржылық талдаудың мақсатты жүйесін құрайды, кәсіпорынның дағдарыстық даму параметрлерін анықтауға бағытталып, алдағы уақытта оны банкроттықтың қауіп-қатерлерінен сақтандыру мақсатын көздейді. Осылайша, кәсіпорынның банкроттығын диагностикалау деп кәсіпорынның тұрақсыздық пен банкроттыққа жақындық деңгейін анықтау шаралары жалғасын табады.

В. Ю. Ждановтың қарым-қатынасы жоғарыда айтып өткендерден мына жайлар бойынша ерекшеленеді: банкроттық тәуекелдігі кәсіпорынның дағдарысының дамуымен және қаржылық тұрақтылығының қатар өрбуімен қатысты, яғни міндетті түрде кәсіпорынның банкроттық немесе белгсіздік ахуалына жақындығын ғана анықтап қоймай, сонымен бірге  кәсіпорынның дағдарысының даму кезеңдерін анықтап, кәсіпорынның өзінің қаржылық тұрақталығына баса назар аудару қажет.

Банкроттықтың тәуекелдігін диагностикалау деп В. Ю. Жданов мына тұжырымдарды алға тартады «кешенді талдау, яғни кәсіпорынның қаржылық әрекеттеріндегі мәселе туындатып отырған жағдайларды анықтауға мүмкіндік береді, сол сияқты қаржылық тұрақтылықты және банроттық тәуекелдігінің ықтималдығын бағалап, қарастыруға жол салады, кәсіпорындағы дағдарыстың даму сатысын айқындауға жол салып, солардың негізінде қаржылық жағдайды жақсарту үшін лайықты да ұтымды басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етеді».

4-ші суретте кәсіпорындағы банкроттық тәуекелдігінің диагностикасының механизмдерінің сызбалық үлгісі орын алған, яғни үш блоктан тұрады: 1 – ұйымдастырушылық блогы, 2 – талдау мен бағалау блогы,  3 – басқару блогы.

Кәсіпорынның  банкроттық  тәуекелдігін диагностикалаудың  антидағдарысты алғышарты – логистикалық регрессионды моделі болып саналады (logit-модель) кәсіпорынның банкроттық деңгейін бағдарлау. Logit-модель кәсіпорындағы банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығын есептеп  (R), нәтижесінде 0-ден 1-ге дейінгі мәндерді қабылдайды ( 0 % дан 100 %). Банкроттық ықтималдығы туралы тұжырым 0-ден 1-ге дейінгі ықтималдық есептік мәндерінің «жақындығына» байланысты іске асырылады. Нөл банкроттықтың минималды тәуекелдігін байқатады, бірлік – соған сай максимальды шаманы. Аталмыш ерекшелік logit-моделдерде кәсіпорынның менеджментінің нәтижелерін талдауды қысқартады.

 

 

 

 

 

 

4-сурет – Кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігін диагностикалау механизмі 

 

Отандық дайындамалар logit-моделдерде банкроттық тәуекелдіктерін  бағалау үшін тәжірибелік тұрғыда  орын алмайды, сол үшін диагностика механизмінің тұғыры ретінде Минусси Дж., Супрамайнена Д., Д. Уорсинктонның logit-модельдерін (2007) қолданылады [8]. Модель құру үшін эмпирикалық база ретінде Бразилия кәсіпорындарының қаржылық есептерінің деректері қызмет етеді, яғни экономикасы, бірқатар аналитикалық шолулар  байқатқандай, Қазақстан экономикасына ұқсас қасиеттерге ие. Минусси-Супрамайнена-Уорсинктон моделі кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығын алуға мүмкіндік береді және келесі көрініске ие болады:

 

,                          (8.1)

 

,                        (8.2)

 

мұндағы R –кәсіпорынның  банкроттығының тәуекелдігінің ықтималдығы;

Х₁ – қаржылық жұмыс капиталының түсімге

қатынасы;

Х₂ – қаржылық  леверидж;

Х₃ – жабу коэффициенті;

Х₄ – өзіндік жұмыс капиталының түсімге қатынасы;

Х₅ – жұмыс капиталына деген қажеттіліктің түсімге

қатынасы.

 

Қаржылық тұрақтылықты талдау мен бағалау (Strength) кәсіпорында  қаржылық жағдайды кіріктіре бағалау  көмегімен жүзеге асады, нәтижесінде  Донцова Л. В. мен Никифоровалардың Н. А. скорингті талдау әдістемелері қолданысқа енеді [10], яғни қаржылық тұрақтылықтың 5 класы бөле-жара нұсқалады:

1-ші класс  – абсолюттік қаржылық тұрақтылық  пен абсолюттік төлем қабілеттілігімен ұйымдар . Бұл ұйымдар мүлік пен оның көздердің ұтымды құрылымдарына ие болады. Негізінен бұл анағұрлым кірісті ұйымдар;

2-ші класс  – қалыпты қаржылық жағдайларды  ұйымдастыру.  Олардың қаржылық коэффициенттері тұтастай алғанда оңтайлыға өте жақын, бірақ кейбір коэффициенттері бойынша артта қалу бар. Көбінесе бұл – рентабелді ұйымдар;

3-ші класс  – бұл ұйымдар, қаржылық жағдай  орташа жүйе ретінде бағаланады.

4-ші класс  – бұл тұрақсыз қаржылық жағдайларымен сипатталатын кәсіпорындар. Олармен өзара қарым-қатынас барысында қаржлық тәуекелдік қатысады.

5-ші класс  – бұл дағдарысты қаржылық жағдайдағы кәсіпорындар. Олар төлем қабілеттілігі жоқ және қаржылық көзқарас тұрғысынан  абсолютті тұрақсыз. Бұл – шығынды ұйымдар.

Кәсіпорынның  дағдарысын бағалау мен талдау кезеңі блогында  (Crisis) сандық қаржылық коэффициенттер көмегімен әр кезең жағдайы анықталады, бұдан басқа әр кезең өзінің банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығының аясымен ерекшеленеді. 1-ші кестеде банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы мен кәсіпорынның дағдарысының даму кезеңдерінің байланысы көрсетілген, сол сияқты әр кезеңді анықтау үшін қажетті деп саналатын  коэффициенттердің мәндері нақтыланады.

Стратегиялық  дағдарыс кәсіпорынның құнының азаюынан басталады – ∆BV=ВVt-BVt-1<0, мұндағы BVt – есептік мерзімдегі кәсіпорынның құны, ал BVt-1 – өткен есептік мерзімдегі кәсіпорынның құн шамасы. Аталмыш кезеңде банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы өте төмен көрсеткіштерді аңғартады.

Құрылымдық (тактикалық) дағдарыс экономикалық үстеме құнның көрініс алатын көрсеткіштерінің төмендеуінен басталады - EVA (Economic Value Added). Аталмыш кезең басталуы – ∆EVA<0.