Кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқару

   Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағ-дайларға тәуелді  болады.                                                                                                             

   Каржылық  есеп берудің активтерінің қалыптасу  көздерінің құрылымын зерт-теу үшін келесідей талдау 5-кестесі құрылады.

   Кесте-5

   «Халлибуртон  Интернэшнл Инк.» компаниясының авансталынған капиталының құрамы мен құрылуы.

   5-кестеден  кәсіпорынның есеп беру жылындағы  активтерінің қалыптасу көзі 9485 мың теңгеге немесе 2,57%-ға төмендегені  көрініп тұр. Тәуелсіздік коэффи-циенті 0,814-ден 0,832-ге дейін немесе 0,018 пунктке өскен. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (тұрақтылығының) аз да болса жақсарғанын көрсетеді. Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын қатысты-рылған капиталдың  барлық авансталынған капиталдағы үлес салмағы да дәлел-дейді. Оны тәуелділік коэффициенті деуге де болады. Ол мына формулармен анықталады:

Кт = Қк:АК  немесе Кт = 1 - Ктс

   Мұндағы: Кт -   тәуелділік коэффициенті;                                                                           

   Қк -   қатыстырылған капитал;                                                                                              

   Ак -  авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);                                                    

   Ктс- тәуелсіздік коэффициенті.                                                                                           

   Бұл коэффициент  авансталған  капиталдың  жалпы сомасындағы қарыздың

   үлесін  сипаттайды.                                                                                                                               

   Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы каржыландыру көзде-рінен тәуелділігі  жоғарылайды. Біздің кәсіпорынымызда  оның деңгейі жылдың басында 0,186 (1-0,814), ал жыл соңында 0,168 (1-0,832) болды.

     Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын  сипаттайтын меншікті ка-питалдың  қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады.

Кқ = Мк:Қк

   Мұндағы: Кқ - қаржыландыру коэффициенті;                                                                 

   Мк - меншікті капитал;                                                                                                              

   Қк - қатыстырылған капитал.                                                                                           

   Бұл коэффициент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар   қаржыландыруға соғұрлым сенімді кіріседі.                                                                 

   Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Қаржы-ландыру коэффициенті <1 болатын жағдай (кәсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорынымыз-да бұл көрсеткіш келесі берілгендермен сипатталады:              

жыл басында  – 4,37 (300475:68775);

жыл аяғында  – 4,96 (299410:60355).                                                                            

   Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің  кері көрсеткіші кеңі-нен қолданылады, қатыстырылған капиталдың меншіктік  капиталға қатынасы-мен анықталатын  қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының  коэффициен-ті:

Кқ/м = Қк:Мк

   Мұндағы: Кқ/м - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті;                                                                                                                       

   Қк - қатыстырылған капитал;                                                                                                     

   Мк-меншікті капитал.                                                                                                                            

   Бұл коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әр-бір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорыны-мызда бұл көрсеткіш келесі берілгендермен сипатталады:            

жыл басында - 0,23 (68775: 300475);                                                                     

жыл аяғында - 0,2 (60355: 299410).                                                                                 

   Бұның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің  басында активтерге салынған меншіктік  қаражаттардың  әрбір теңгесіне қарыз қаражатының 23 тиынын тарт-қанын дәлелдейді. Есеп беру кезеңінің ішінде қарыз қаражаттары меншіктік са-лымдардың әрбір теңгесіне 20 тиынға дейін азайған.                    

   Арнайы  әдебиеттерде [2, 10] бұл көрсеткіш  үшін қалыпты шектеу: Ккм<1. Егер оның мәні  1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге (жағдайға) жетеді, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффи-циенті салалы ерекшеліктерге, кәсіпорынның  шаруашылық қызметінің сипаты-на және айналым қаражатының айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіш-тері және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпо-рынның қаржылық дербестігіне ешқандай әсерін тигізбейді. Кәсіпорынның ең төменгі қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін бұл коэффициент ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынас коэффициентінің мәнімен шектелуі қажет [10].                                           

   Кәсіпорынның  тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін  сипаттайтын ең бір маңыз-ды көрсеткіштердің  бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша  инвестицияларды жабу коэффициенті деп атайды. Ол мен-шікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін сипаттайды және мына формуламен анықталады:

Кқт=( Мк  + ҰМ ) / Ак                                                                                                  

   Мұндағы: Кқт - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;                                                        

   ҰМ - ұзақ мерзімді міндеттемелер;                                                                                    

   Ак -  авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);                                                                                                                                       

   Бұл дербестік коэффициентімен салыстырғанда  анағұрлым жұмсақ көрсет-кіш. Батыс тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы керек ал оның 0,75-тен төмендеуі қауіпті [6]. Біздің кәсіпорынымызда бұл көр-сеткіштің мәні ұзақ мерзімді міндеттемелердің жоқтығына байланысты тәуел-сіздік коэффициентінің мәніне тең.:                                                                                    

жыл басында - 0,814 ((300475+0):369250);                                                                    

жыл аяғында - 0,832 ((299410+0):359765).                                                                                             

   Капиталдың  құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар  инвестициалау коэффициентінде  қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қол-данылады және меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықта-лады.

Ки=Мк / Нк                                                                                                  

   Мұндағы: Ки - инвестициялық коэффициенті;      

   Мк  – меншікті капитал;                                                                                                                       

   Нк -  негізгі капитал;                                                                                                                                       

   Біздің  мысалымызда - ол жылдың басында 2,03-ке тең (300475:147795), со-ңында 1,42 (299410:210260) болады. Бұл берілгендерге қарап меншікті капитал тек қана негізгі құралдарды сатып алуға ғана емес, кәсіпорынның қаржылық бе-руінің басқа да активтерін, соның ішінде ағымдағы активтерін сатып алуға да пайдаланылады деуге болады. Активтерді құрудың ең дұрыс жолы болып, мен-шікті капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) және айна-лым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Кәсіпорын, бар-лық қарыз каражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кә-сіпорынның капиталын пайдалану тағы бір қызық ой - меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым каражаттары (ағымда-ғы активтер) келесі жолмен қалыптасуы керек: 1/4 - ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал 3/4 - қысқа мерзімді қарыздар есебінен. Кәсіпкер, егер өзінің капи-талы аз, ал басқанікі көп болса, жақсы жұмыс істейтін болады. Нарықтық қа-рым-қатынас осы принцип (қағида) бойынша құрылған. Аз ғана капиталың бола тұра, көп табыс алуға болады [23].

   Кәіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың логикалық  жалғасы – кәсіпо-рын қызметінің кемшіліктерін жою жолдарын іздеу  болып табылады.

   Жағымсыз  жағдайлардың ауқымына байланысты кәсіпорын жағдайын же-тілдіруге қажетті іс-әрекеттер көлемі анықталады. Жеңіл қаржылық дағдарыс кезінде ағымдағы  қаржылық жағдайды бірыңғайлау, яғни ақша қаражаттары-ның кірістері мен шығыстарын үйлестіру жеткілікті. Ал терең қаржылық дағда-рыс жағдайы қаржылық жағдайды тұрақтандырудың барлық ішкі және сыртқы механизмдерін қолдануды қажет етеді. Кәсіпорынның жағдайы аппаттық дең-гейге жеткенде қаржылық жағдайды жетілдірудің жолдарын іздестіру қажет, ал табылмаған жағдайда кәсіпорынды жою туралы шешім қабылдауға мәжбүр бо-лады [24].