Қаржалақ менеджмент

 Қаржылық тұтқалар:

• пайда;
• табыс;
• қаржылық санкциялар;
• баға;
• пайыз, дисконт;
• мақсаттық экономикалық қорлар;
• салымдар;
• инвестициялар;
• валюталардың бағамы.

3.       Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекет  реттеудің нарықтық механизмі  – бұл механиз ең алдымен,  қаржы нарық сферасында, оның  жеке түрлері мен белгілі бір  сегмент аясында қалыптасады.

4.    Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекет  басқару үшін нақты әдісі мен  тәсілдер жүйесі – қаржылық  іс-әрекет бақылау, жоспарлау   және анализ жасау процесінде  әдістер мен тәсілдердің кеңейтілген  жүйесі қолданады. Олардың көмегімен  керекті нәтижеге жетеді. Негізгі  әдістерге келесілер жатады:

• жоспарлау;
• болжау;
• инвестициялау;
• несиелеу;
• салық салу;
• есептеу жүйесі;
• сақтандыру;
• трансферттік операциялар;
• жалгерлік;
• лизинг;
• факторинг.

 

 

3. ЛЕВЕРИДЖ ЖӘНЕ КАПИТАЛ  ҚҰРЫЛЫМЫ

3.1. Капитал құрылымы   

Капитал - қаржы менеджментінің ішіндегі ең жиі қолданылатын экономикалық категория болып табылады. Кәсіпорынның құрылуы мен дамуының ең негізгі экономикалық базасы бола тұра, кәсіпорын өзінің қызметі кезінде жұмысшылардың, мемлекеттің қызығушылығын қамтамсыз етеді. Қаржылық менеджментте кәсіпорынының капиталы, оның активінің құрылуында инвестицияланған, материалдық, материалдық емес, ақшалай формадағы қордың жалпы құнын сипаттайды.   

Кәсіпорын капиталының экономикалық мағынасын  қарастыра келе, оған мынандай сипаттама  береді:   

- кәсіпорынының капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады;   

- капитал табыс әкелетін кәсіпорынының қаржылық ресурстарын сипаттайды;   

- капитал меншік иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көздері болып табылады;    

- кәсіпорынының капиталы, оның нарықтық құнының өлшемі;   

- кәсіпорындағы капиталдың динамикасы  оның шаруашылық қызметіндегі  тиімділік деңгейінің маңызды  барометірі болып табылады;   

Капитал құрылымы өзінің шаруашылық қызметі  кезіндегі кәсіпорында қолданылатын, меншікті және қарыздық қаржылық қорлардың қатынасын сипаттайды.   

Кәсіпорында қолданылатын капитал құрылымы оның қаржылық, операциондық, инвестициялық  қызметіндегі көптеген аспектілерді анықтайды, оның қызметінің қорытынды нәтижесіне белсенді әсер етеді. Капитал құрылымы меншікті капитал мен активтің тиімділік  коэффицентіне әсер етеді, төлем  қабілеттілік пен қаржылық тұрақтылық коэффицентінің жүйесін анықтайды және соңында кәсіпорынның дамуы кезіндегі тәуекел мен табыстылық санатының қатынасын құрайды.   

Капиталды басқару кәсіпорынның шаруашылық қызметінің әр түрінде оны тиімді қолдануды қамтамасыз етумен және әр түрлі көздерден белсенді құрылуымен байланысты басқару шешімдерін шығару және құру тәсілдерімен принциптерінің жүйесін көрсетеді.   

Кәсіпорын өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысуы үшін белгілі  бір мөлшерде мүліктерге ие болады. Осы мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы жиынтығы кәсіпорынның меншікті капиталы болып саналады.   

Кәсіпорынның  меншікті капиталының жалпы сомасы баланстың пассивінде көрсетіледі. Бұл бөлімде кәсіпорынның құрылуы кезіндегі меншік иелерінің салған қорларының сомасы көрсетіледі.   

Кәсіпорынның  меншікті капиталының құрылуы негізгі  екі мақсатқа тәуклді:   

1. Айналымнан тыс активтердің көлеміне қажетті меншікті капиталды құруға. Кәсіпорындағы меншікті капиталдың сомасы меншікті негізгі капитал терминімен сипатталады. Кәсіпорын меншікті негізгі капиталдың сомасын келесі формуламен есептейді. 

МАК = АТА-¥ҚК_АТА, 

мұнда МАК - меншікті негізгі капитал сомасы;

ATA - кәсіпорынның айналымнан тыс активтерінің жалпы сомасы;

¥ҚК_ДТА - кәсіпорынның айналымнан тыс активтерін қаржыландыру үшін қолданатын ұзақ мерзімді қарыз капиталының сомасы.   

2. Айналым активтерінің көлеміне  қажетті меншікті капиталды құруға. Меншікті капитал сомасы; (аяқталмаған  өндіріс көлемі; дайын өнім қоры; ағымдағы дебаторлық қару; ақшалай активтер) меншікті айналым капиталы терминімен сипатталады. Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының сомасы келесі формула бойынша есептеледі. 

МАК = АА — ¥ҚК_ДД - ҚҚК, 

мұнда МАК - меншікті айналым капиталының сомасы;

АА - кәсіорынның айналым активтерінің жалпы сомасы;

¥ҚК_АД - кәсіпорынның айналым активтерін қаржыландыру үшін қолданатын ұзақ мерзімді қарыз капиталының сомасы;

ҚҚК - кәсіпорынның тартатын қысқа мерзімді қарыз капиталының сомасы.

Қарыз капиталы - бұл кәсіпорын капиталының  оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының  құрылу мүмкіндігі кәсіпорын капиталының  шеңбер айналымынан түсіндіріледі. Шеңбер айналымы кезінде капитал бір мезгілде барлық үш түрде бола алады: ақшалай, өндіргіш және тауарлы.

Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар, олар:

- тауарды өткерумен жаңасын сатып  алудағы уақыттың сай келмеуі;

- қосымша құн бөлігінің қорлануы;

- амортизациялық қорлардың жабдықтары;

- амортизациялық төлемдер;

- жалақыны төлеуге арналған ақшалар;

- кәсіпорын пайдасы, түсіп тұратын дивидендтер, қарыз пайызы, рента және басқалары.

Кәсіпорынның  тиімді қаржылық қызметі күнделікті қарыз қорларын тартусыз мүмкін емес. Қарыз капиталын қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметі көлемін маңызды  кеңейтеді, қарыз капиталын тиімді қолдануды қамтамасыз етеді, әр түрлі мақсатты қаржылық қорлардың құрылуын жылдамдатады, ең аяғында – кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарлатады.

3.2. Қаржылық леверидж түсінігі, мәні және қаржы менеджментіндегі  рөлі

 

    

Қаржылық  менеджментте леверидж сөзі пайданы өсіруге бағытталған кәсіпорынның кірістері мен шығыстарын басқару үрдісін көрсетеді.    

Мұнда негізгі нәтижелік көрсеткіш  болып кәсіпорынның таза табысы табылады, ол көптеген факторларға байланысты болып келеді. Яғни, басқадай айтқанда оны түсім мен шығынның арасындағы айырма деуге болады. Оның негізгі екі түрі бар:

- өндірістік;

- қаржылық.   

Олар  бір-бірін алмастыра алмайды, алайда осы шығындардың бөліктерін басқаруға болады. Мұндай тәсіл мен түсімнің құрылымын зерттеу, нарықтық экономикада коммерциялық ұйымдарды коммерциялық банктердің несиелерімен қаржыландыруды жеңілдетеді.   

Қаржылық  басқару тұрғысынан қарағанда коммерциялық ұйымның табысы мыналарға байланысты болып келеді:

- біріншіден, кәсіпорынның қаржысы қаншалықты оңтайлы әрі тиімді пайдалануда;

- екіншіден, қаржылық көздердің  құрылымы қандай;

- үшіншіден, олардың жұмсалу бағыты мен салынымы; Жоғарыда аталып кеткендер негізгі құралдар мен айналым   

құралдарының  құрылымы мен көлемінде көрініс  табады. Өнімнің өзіндік құнының  негізғі элементтері болып тұрақты  және айнымалы шығындар жатады және олардың арасындағы байланыс кәсіпорынның техникалық және технологиялық саясатына байланысты әртүрлі болып келеді. Өнімнің өзіндік құны құрылымының өзгеруі табысқа әсер етеді.   

Сондықтан да, негізгі құралдарға инвестиция тарту тұрақты шығындардың артуына байланысты болып келеді. Сол себепті тұрақты және ауыспалы шығындар арасындағы оңтайлы үйлесімді табу қиын. Міне осы үйлесім өндірістік және операциондық леве-риджді сипаттайды.   

Леверидж - бұл қаржылық жүйедегі белгілі  бір фактор болып табылады, оның біраз мөлшерде өзгеруі, нәтижелік  көрсеткіштерді біршама өзгертеді.   

Қаржылық  менеджментте леверидждің келесі түрлері ажыратылады:

- қаржылық

- өндірістік (операциондық)

- өндірісті-қаржылық   

Кез келген кәсіпорын өз қызметінде үлкен тәуекелге барып отырады, яғни ол тәуекел көзі болып табылады. Ал, өз кезегінде осы тәуекелдер өндірістік және қаржылық факторлардың негізінде пайда болады. Осы факторлар кәсіпорынның шығындарын құрады.   

Түрлі қаржылық көздерді пайдалану нәтижесінде  меншік және қарыз капиталының арасында белгілі бір теңдік пайда болады,ал қарыз капиталы қайтарымды болғандықтан қаржылық ұсталымдар болады. Яғни,осы кезде осы ұсталымдардың кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесіне қалай әсер ететінін есептеу қажет болады. Сондықтан қаржылық леверидж капиталдың құрылымының кәсіпорын табысына қалай әсер ететіндігін көрсетеді.    

Несиелік  хат немесе аккредитив - халықаралық саудадағы төлемнің бір формасы болып табылады. Импортердің тапсырма-сымен банктен шығарылып, шетелдегі корреспонденттік банкке анықталған түлгаға белгілі бір сомманы төлеп беруіне тапсырма береді. Импортердің төлем қабілеттілігі бар болған жағдайда ғана банк аккредитив жазып береді. Бұл төлем жүргізу түрі экспортер-ге өте ыңғайлы, өйткені бейтаныс шетелдік контрагентке тауарды жеткізу тәуекелдігінен сақтана алады.   

Трансұлттық корпорацияда ақша қаражаттарын басқару мақсаттары жергілікті корпорациядағы сияқты:   

Қаражаттардың тез жиналуы және олардың жұмсалуын  макси-малды азайту, бірақ ақша қаражаттарының жиналу мен жұмсалуда сальдоны максимумға жеткізу.   

Ақша  қаражаттарының аз керек ететін бизнес түрінен оны көп мөлшерде керек ететін бизнес түріне қозғалысы.   

Тәуекелділік  пен салықты алып тастағаннан  кейін түсетін ақша қаражатының  көлемін максимумға жеткізу.   

Трансұлттық корпорациялар да осы мақсатқа жету үшін, жер-гілікті корпорациялар  сияқты әрекет етеді, бірақ ақша қаражатының  жеткізілуіне ара қашықтықтың ұзақтығы мен көп уақытты керек еткендіктен пошталық байланыс пен электронды аударымдар қолданылады.    

Жергілікті  және трансұлттық корпорациялардың бірдей мақсаттары және оған жету жолдары бірдей болганымен, транс-ұлттық корпорациялар көбінесе көп қиындықтармен кездеседі.    

Трансұлттық корпорация қызмет ететін шетелге жіберуге бо-латын қаражаттар белгілі болганнан  бастап, бүдан да жоғары пайда экелетін жерге қаражаттарды жіберу өте маңызды. Жергілікті корпорациялар тәуккелділіктің  аз болуы үшін бүл қаражаттарды ел   ішінде  ұстауга  бел   буса,  трансұлттық  корпорациялар көбінесе шетелдерге инвестиция салуды қалайды. Трансұлттық корпорациялардың көбі қаражаттарды концентрациялау үшін бір немесе бірнеше банктерді қолданады, олар келесідей ор-талықтарда орналасқан, Лондон, Нью- Йорк, Токио, Цюрих немесе Сингапур және бәр элемге қолайлы несие ставкаларынан көп пайда алуды білетін және ала алатын, халықаралық банктер-мен жұмыс істейтін жұмысшылардың көмегімен қолданады.  
  
  
  
  
 

ҚОРЫТЫНДЫ      

Қаржылық  менеджмент – экономикалық ғылымда  қаржы, басқару, есеп және талдау салаларындағы  теориялық практикамен сәтті  біріктіріп келе жатқан перспективті бағыт. Қаржылық менеджмент іс жүзінде қолданбалы ғылымдарға жатады.     

Қаржылық  менеджменттің ғылыми аппараты –  бұл шаруашылық субъектілердің қаржылық қызметін басқарудың жалпығылыми және нақты ғылыми әдістерінің жыиынтығы.      

Қаржыны басқаруда қолданылған жаңа әдістер  басқару өрісінде жаңа мамандықтың  пайда болуына мүмкіндік туғызды. Ол қаржы менеджері. Кәсіпорынның қаржы  қызметінің басшысы (қаржы менеджері) жоғары білімді, кең көз – қарасты, ойшыл, келесі дамыған ғылымдардың: қаржы, статистика, есеп, қаржылық талдау, салық салу, бағаның құрылуы, және т.б. қорытындыларын өз қызметінде әдісін тауып қолданатын маман.     

Шағын бизнесте қаржыны басқару үшін бухгартер  және экономисттің қызметтері жеткілікті, себебі қаржылық операциялар негізі ақша айналымынан тұратын қолма-қол  ақшасыз есеппен щектеледі.      

Үлкен бизнестің қаржылық операцияларында  мүлде басқа тактика қолданылады. Үлкен капиталдың үокен ағымы  және тиісті өнім қажеттілігін талап  етеді. Сондықтан, үлкен бизнестің  қаржысын басқару үшін қаржы бизнесі  саласындағы арнайы дайындалған  маман, қаржы теориясын, менеджмент негіздерін жете меңгерген – қаржы  менеджлерін, бизнестің басты тұлғалары  ретінде өте қажет.      

Қаржы менеджментінің қазіргі теориясының  даму кезеңдері.     

Қазақстанда нарықтық қатыныстардың қалыптасуы көптеген біздің елде экономика салсында дәстүрлі ғылым және практика тауарлырының бөлімдерін елеулі өзгертіп ғана қоймай, біршама жаңа деп саналатын бағыттарды тез дамуының қажеттілігіне әкелді. Соңғылардың ішінде сөзсіз Батыста ең тез дамып келе жатқан бағыт болып саналатын бірқатар мамандықтарға (бухгалтер, экономист) және соңғы жылдары Қазақстанда пайда болған(аудитор, менеджер, қаржы менеджеріне) тікелей қатысы бар менеджменті кіреді.     

Жалпы түрде қай ғылым болмасын консептуалдық  негіздері, оның тақырыбы мен әдістерін  тұжырымдау және теңестіру арқылы көрсетіледі.      

Курстық жұмысымды қорытындылай келе келесідей  тұжырымға келсек болады: қаржыны  басқару мекемені басқарудағы ең маңызды орынды алып, өндірістік салада немесе қызмет сату саласында болсын кәсіпкерлік жұмысты толықтай атқаруға мүмкіндік береді.  
  
 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3ІMІ: 

1. Балабанов  И. Т. Основы финансового менеджмента.  Как управлять капиталом. - М.: Финансы и статистика, J995. - 381 с.

2. Балабанов  И. Т. Риск-менеджмент. — М.: Финансы  и статистика, 1996. -192 с.