Қаржылық менеджмент

Кіріспе

 

Нарықтық экономикада  кәсіпорынның тұрақты қызметтін  қамтамасыз ету үшін қаржыларды тиімді басқару қажет. Кез келген коммерциялық ұйымның мақсаты ақша қаражаттарымен және тәуекелдікпен байланысты. Сонымен қатар, ұлттық экономиканың әлемдік кеңістікке кіруі нарықтарды кеңейтіп, бәсекелестікті күшейтеді, ал отандық кәсіпорындар үшін қаражаттарды тиімді қолдануға талап туғызды.

Қаржы менеджментінің үш негізгі міндеттеріне жатады: табыстылықты басқару, ақша каражаттарының бюджетін құрастыру, өтімділікті талдау. Осы міндеттерді атқару үшін арнайы дайындық қажет.

Шаруашылық  субъектінің өркендеуі көбінен мамандардың қаржы білімдерін жетілдірумен байланысты. Қаржы саласындағы маман қаражаттарды тиімді пайдалану, оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау жөнінде білімдер мен дағдыларға иелену қажет.

«Қаржы менеджменті» оқу курсының бас мақсаты қаржылық басқару саласында негізгі көлемде мәліметтерді тындаушыларға түсіндіріп жеткізу.

Оқу құралында қаржы менеджментінің маңызды бағыттары қарастырылған: тәуекел және табыстылық, капитал құрылымының теориясы, капитал салымын таңдау критерийлері, дивидендтік саясат және капитал құрылымы, айналым капиталын басқару, өтімді бағалы қағаздармен және ақша қаражаттарын басқаpу, ұзақ мерзiмдi қаржылық жоспарлау, ақша каражаттарының бюджеті, банкрот ықтималдығын болжамдау әдістері.

Берілген оқу  құралының өзектілігі студенттердің, магистранттардың қазіргі қаржы менеджменті саласындағы білімдерін, икемдерін бекітуінен құралады, бұл оқу үрдісінің өте маңызды және айнымас құрамдас бөлігі болып табылады.

Оқулықтың құрылымы кіріспеден, сегіз тақырыптан, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

1-тақырып. Тәуекел және табыстылық: портфель теориясы және активтерді бағалау модельдері

 

Кәсіпкерліктің  мақсаты – бәсекелестік нарық жағдайында капиталдың азырақ шығыны мөлшерінде мол пайда табу. Нұсқалған мақсаттарды жүзеге асыру өндірістік-сауда капиталы әрекеттеріне салынған қаражат көзінің мөлшерін есептеуді талап етеді, бұл әрекеттің қаржылық нәтижелерімен қатысты.

Бұлармен қоса, кез келген шаруашылық әрекеттерін жүзеге асыруда объективті түрде қауіптілік орын алады (тәуекелдік) шығын, оның көлемі нақты бизнестің ерекшеліктеріне қатысты. Тәуекелдік –шығындардың туындауының ықтималдығы, жоспарланған кірістің, пайданың түспеуі. Кәсіпкерлік әрекеттерде орын алатын шығындарды  материалдық, еңбек және қаржылық деп бөледі [5, б. 38]

Қаржылық менеджер үшін тәуекелдік – қолайсыз азхуалдың  ықтималдығы. Әр түрлі инвестициялық  жобалар тәуекелдіктің әр қилы дәрежесіне ие, капитал салымының ең жоғары кірісті нұсқасы да тәуекелділігі зор болады.

Тәуекелдік – экономикалық категория, сол үшін ол өз алдына орын алатын не алмайтын жағдайды құрайды. Бұндай жағдайдың орын алуында үш  экономикалық нәтиже болады: кері (ұтылу, зиян, шығын); нөлдік: қалыпты  (ұту, кіріс, пайда).

Тәуекелдік пен кірістің қатынасы (ағылш. risk-return tradeoff) – кез келген инвестор үшін маңызды ұғым, яғни кіріс тәуекелдікке тікелей пропорционал. Басқаша айтқанда, тәуекелдік қатынасы мен кіріс түсіндіргендей, неғұрлым тәуекелдік жоғары болса, соғұрлым кіріс мол болады, кіріс мол болса, тәуекелдік аз болмақ. Түсінікті болған ахуал, кіріс пен тәуекелдік өзара тығыз байланысты және тікелей қатысты, соған сай, мына  термин туындайды: «тәуекелдік пен кіріс қатынасы».

Тәуекелдік пен кіріс – өзара байланысты және тікелей пропорционал. Неғұрлым тәуекелдік жоғары болса, соғұрлым кіріс мол болады, кіріс мол болса, тәуекелдік аз болмақ. Тәуекелдік пен кірістің қатынасы оңтайлы болуы шарт, мақсаты – тәуекелдікті азайта отырып кіріс көзін арттыру. Кірістің тәуекелдікпен байланысы инвестициялық әрекеттермен айналысатын барлық тұлғалар үшін маңызды ереже болып саналады.

Ықтималдықты  реттеу деп көптеген орын алуы ықтимал  шығындардың ықтималдықты нұсқауымен көрініс алуы. Ықтималдықты реттеу, бөлу түсінігі мен күтілетін шама тәуекелдікті өлшеу үшін негіз негіз болмақ.

Ең алдымен  жалпы тәуекелдікті есептеудің  екі түрін қарастырамыз:

- жалпы тәуекелдік, өз алдына жекелей алынған активтердің тәуекелдігін назарға алады;

- нарықтық тәуекелдік, яғни өз алдына релевантты немесе тиімді түрді құрайды, жекелеген активтің тәуекелдігі, егер аталмыш актив бағалы қағаздардың нәтижелі диверсификацияланған бөлігі болып саналатын болса.

Жалпы тәуекелдіктің  ұғымын жариялау үшін, айталық, инвестор жалғыз ғана тәуекелді активтерге иелік етеді, мысалы, акцияларға. Аталмыш жағдайда акция тәуекелдігі кірістің орын алуы ықтимал мәндерінің  дисперсиясымен өлшенеді, олардың орташа шамасымен қатыстылығы аңғарылады.  Бұл құрылым неғұрлым көбірек болған сайын, ықтималдық деңгейі жоғары, деректік кіріс күтілетін шамадан төмен, атап өтерлігі, бұл акцияның тәуекелдігі соғұрлым жоғары.  Алайда егер инвестор әр түрлі акциялардың мол мөлшеріндегі қоржынды иелік ететін болса, айталық, 40 немесе одан да көп, бірінші орынға жалпы мәселе ыңғай алады, акциялар қоржынының тәуекелдігі, бір акция бойынша шығындар басқалары бойынша кіріс алуды  компенсациялайды. Аталмыш жағдайда акциялардың  релевантты тәуекелдігі – бұл оның нарықтық тәуекелдігі, яғни қоржынның жалпы тәуекелдігіндегі әр акцияның үлесі өлшенеді.  Неғұрлым акциялардың ықпалы қоржынның жалпы тәуекелдігіне зор болса,  (аталмыш түрдегі акциялардың көлемін арттыру қоржынның тәуекелдігін арттырады), соғұрлым акциялардың нарықтық тәуекелдігі жоғары болады.

Мақсатты түрде  қарастыратын жағдай, қоржынның тәуекелдігі қандай үлгіде өлшенеді және тәжірибеде қалай зерттеледі. Біріншіден, қоржынның тәуекелдік шамасы ретінде кірісті реттеудің орташа квадраттық ауытқуының көрсеткіші қызмет етуі ықтимал, есептеу үшін мына формула қызметке енеді

 

,                                     (1.1)

 

мұндағы k_pi – қоржынның кірістілігі, экономиканың жағдайына сай келетін жүйе, қоржынның күтілетін кірісі;

                 Р₁ – ықтималдық, яғни экономика жақсы жағдайда болады.

 

Өзара байланыстарды өлшеудің статистикалық әдістерінің маңызды қолданысы – тиімді қоржындарды іріктеу, яғни мынадай қоржындар, яғни тәуекелдіктің кез келген деңгейінде жоғары күтілетін табысты қамтамасыз етеді және және кез келген күтілетін кіріс үшін тәуекелдіктің төмен деңгейі назарда болады.

Тиімді қоржын – бұл қоржын, яғни тәуекелдіктің аталмыш  деңгейінде анағұрлым жоғары кірісті қамтамасыз етеді немесе тәуекелдіктің төмен деңгейі орын алады.

Инвестор үшін оңтайлы  қоржын көптеген тиімді қоржындардың қиылыс нүктесі ретінде анықталады, сол сияқты аталмыш инвестор үшін қисық селқостықтың жоғары деңгейі аңғарылады.

Қисықтықтың қандай нүктесін  инвестордың қолдауы оның тәуекелдікке қатынасынан қатысты. Кіріс пен  тәуекелдікке қатысты индивидтің мақұлдауын пайдалылық қызметі түрінде алға тартуға болады: U = U( ,  ). Тәуекелдікке қатынасына қарай адамдарды келесі топтарға бөлуге болады:

- тәуекелдікке селқостық, олардың игіліктері өзгеріссіз қалады, егер кіріс бірқалыпты өсетін болса және қоржынның тәуекелдік деңгейі лайықты орын алатын болса. Тәуекелдік деңгейінің артуынан кірістің өсуінің артта қалуына келіседі;

- тәуекелдікке ыңғай алмаған, оның артуынан қоржынның пайдалылығы кірістің өсуі барысында өзгеріссіз қалады, яғни тәуекелдік деңгейіне қарағанда.

Басқаша айтқанда, қоржынның  пайдалылығы өзгермеуі үшін адамдардың бірінші  категориясы үшін тәуекелдік бойынша туынды кіріс тұрақты болады; екіншісінде  - азаяды; үшіншісінде - артады.

 

Көптеген адамдар үшінші топқа енеді. Олар тәуекелдікті азайтуға немесе жою үшін төлеуге дайын. Бұған  сақтандыру компанияларының әрекеттері негізделген, олар көптеген елдерде қарқынды қызмет етеді.

Ықтимал кірістің күтілетін  шамасы мен оның кепілдендірілген баламасы арасындағы айырмашылық тәуекелдік үшін сыйақы деп аталады. Атап өтерлігі,  типтік инвестор тәуекелдікті игілік деп санамайды және ол үшін сыйақы талап етеді.

Пайдалалық қызметі адамдардың тәуекелдікке лайықтандырылмаған түрлерінде лайықты деп саналатын қызмет  М. Рубинштейн тарапынан ұсынылған

 

	,		(1.2)

мұндағы - коэффициент, кіріс пен тәуекелдікке қатысты инвестордың жеке қолдау-қошеметтерін ерекшелендіреді.

 

Графикалық бұндай қызмет мына формула бойынша сипат алады

 

 ,                                     (1.3)

 

мұндағы - U0 – пайдалалықтың ұсынылған шамасы.

 

Қазіргі уақытта  корпорацияның тәуекелдігін басқаруға  қатысты тәуекелдік-менеджменттің  алдыңғы қатарлы бірден-бір қолайлы  қарым-қатынасы - "жоғарыдан төменге". Бұндай қарым-қатынаста тәуекелдіктердің барлық түрлері бойынша салыстыруға келетін бағаларды алуға болады.

Бұл мына жағлдайларға байланысты мүмкін болды:

- деректердің ауқымды, орталық, біртекті түрлерін сақтау, яғни  нарықтық деректер туралы түрленген және мақұлданған ақпараттарды назарда ұстайды;

- қаржылық тәуекелдіктің жекелеген түрлерінің моделі мен жалпы, кіріктірілген тәуекелдіктер арасындағы модельдер арасындағы оңтайлы  компромисс;

- жүйені енгізу, яғни тәуекелдіктің әр түрлі факторларын біртекті кіріктірілген және мақұлданған ортада талдауға қабілетті.

Бұл қарым-қатынас корпоративті тәуекел-менеджмент деп аталады (ағылш. Enterprise-Wide Risk Мапаgеmепt, ERM), немесе кіріктірілген тәуекелдікті басқару ұйымдастырудың барлық деңгейінде.

Корпоративті  тәуекелдік-менеджмент – анықтаудың үдерісі, сыртқы және ішкі факторлардың тиімділігін бақылау мен бағалау, яғни компанияның құнына кері ықпал етеді.

 

Басқаша айтқанда, тәуекелдікті басқару – анықтау  үдерісі, талдау мен төмендеу бақылау  және басқа шаралардың арқасында  іске асады, басқа да шаралар қолданылады, сол арқылы кереғар келеңсіздіктерді азайтуға себепкер болады, өндірістік әрекеттердің тәуекелдіктерімен де қатысты.

Тәуекелдіктерді диверсификациялау – бұл инвестицияларды әр түрлі қаржылық құралдар бойынша реттеу болып саналмақ.

Диверсификация  екі түрге бөлінеді – байланысты және байланысы жоқ. Байланысты  диверсификация өз алдына компанияның әрекеттерінің жаңа саласын арқау етеді, бизнестің орын алып отырған салаларымен тығыз қатысты (мысалы, өндірісте, маркетингте, материалдық жабдықтау немесе технология). Байланыссыз  (латеральды) диверсификация – әрекеттердің жаңа түрі, орын алған бизнестің салаларымен байланыстары жоқ.

Байланысты диверсификация тік және көлденең болып жіктеледі. Тік түрі өнімдердің өндірістік үдерістің алдыңғы және келесі сатысындағы  қызметтің өндірісі дегенді аңғартады, (өндірістік тізбектер, үстеме құн құру тізбегі. Яғни дайын өнімдерді өндіруші оған қатысты жиынтық құрылымдарды өндіруді бастайды (тізбек бойынша кері қарай), мысалы компьютерлерді өндіруші ЖК-матрицаларды өзі шығарады ждәне сатады, өнімдер мен қызметтердің жоғары қайта өңдеу тереңдетілген жүйелерінің нарығына шығады, (тізбек бойынша алға), мысалы, процессорларды өндіруші компьютерлерді шығара бастайды. Көлденең – өнімдерді өндіру сол өндірістік тізбек арқылы жалғасатын болады.

Сақтандыру  компанияларының тәуекелдіктерін  сақтандыруда соңғысы кәсіпкерге тәуекелдік үшін сыйақы ұсынылады, оның көлемі орын алуы ықтимал шығынға тең болуы  мүмкін. Сақтандыру сақтандырушыны біртекті кірісті алуда  кепілдендіреді, оның шығынға қатыс бар-жоғына қатысты емес, сонда бұндай тәуекелдік ақталған болады. Сақтандырылмайтын тәуекелдік те «сақтандырылады», фьючертік мәмілелер жасалады, хеджирлендіру және нарықтық операциялардың басқа да түрлері қатысты болады.

Сақтандыру мәнге ие, егер сақтандырылатын мүліктің құны барлық бизнестің қаржылық және мүліктік көлемімен салыстырғанда.

Кәсіпорынның  активтері инвестициялық шешімдерден  көрініс береді, кәсіпорын тарапынан  оның әрекеті барысында қабылданады. Соның негізінде кәсіпорынның баланс активтері орын алады, кәсіпорын ликвидтілігі қаржылық менеджменттің басты көрсеткіші болып саналады.

Жетістіктерді бағалау өз алдына құрайтын ресурстар, компания тарапынан қадағаланады, өткен  кезеңдегі жағдайлар салдарынан туындауы ықтимал,  компания болашақта  экономикалық тиімділікті күтеді. Активтердің құндылығы туралы айтуда, атап өтерлігі, олардың құны – бұл компанияның құндылығы, ақшалай баламамен айқындалады. Меншікті бағалауда үш стандартты қарым-қатынасы аясында қолданылатын негізгі әдістер – кірістік, шығындық және салыстырмалы.

Бизнесті бағалаудағы  шығындық қарым-қатынас кәсіпорынның құнын қарастыруда келтірілген  шығындар көзқарасын қарастырады (өз мәніне қарай есептеледі немесе бағаланатын  өндірістің құрылуына қатысты шығындардың  ұтымды мөлшері ағымдағы жағдайда нысанға алынады және лайықты нарықтық ортада іске асады немесе қолда бар активтерді жүзеге асырудан түсім).

Есептеулер үшін кәсіпорынның балансының бағалау мерзіміне дейінгі  деректері қолданылады (немесе соңғы  есептік мерзімде), тармақтары активтер мен пассивтердің нарықтық құндарын есепке ала отырып ретін табады.