Қазақстан экономикасын жобалау әдістерін жетілдіру жолдары

Бұл модельдің  бұрын пайдаланып жүрген модельден айырмашылығы мынада, еңбек өнімділігі, біріншіден, еңбек ақы деңгейімен, екіншіден, еңбектің капиталмен жарақтанғандығымен анықталады. Егер нақтырақ айтсақ, еңбек ақы деңгейі еңбек өнімділігінің артуына байланысты ғана өспейді, керісінше де байланыс бар, еңбек ақының өсуі оның өнімділінің артуының алғы шарттарының бірі болып табылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Орындалған еңбектің арқасында мынадай қорытындылар жасалды: 
1. Жергілікті экономика жүйесін басқарудағы демократиялық бастауларды Қазақстанда дамытудың сенімді құралы өңірлерде шағын аумақтармен ауыл округтерін өзін-өзі басқару жүйесі болып таңдалды. Әрі бұл жол мемлекеттік басқару қызметін барынша орталықсыздандыру нысаны деп есептеледі. Мұндағы «аумақ» ұғымы сала мен облыс экономикасының біріккен атауы, ал жан ұя экономикасы оның ең бірінші дәрежелі ұйымы деген түсінік енгізілді. Негізінде «аумақ» ұғымын кәсіпорындар мен елді мекендердің әрі шағын, әрі бір жерде орналасуы деп түсінген дұрыс. Өйткені, аумақ түсінігі тек экономиканы ғана емес, жергілікті ел орналасқан мекендерді, олардың жер, су, орман тағы басқа да ресурстар көлемдерінің, оларды пайдалануды ұйымдастыру және тиімді экономикалық кішігірім кәсіп жүргізудің, от басы ошақтарының жиынтығын қамтиды. Сондықтанда Германияда сала мен өңір түсінігі жер түсінігі арқылы беріледі де, неміс халқының билікке өтініш жасайтын мәселелерінің 80%-ға жуығы жергілікті өзін-өзін басқару деңгейінде шешіледі. Қоғамның мұқтажын қамтамасыз етуде және жергілікті халыққа қызмет көрсетуде оның өзіндік орны бар. Нақтырақ айтсақ, аумақ түсінігінде жергілікті жер иесі мен оның тұрғындары ұштасып жатыр. Сондықтанда сала және жергілікті ел экономикасын, оларға жүргізілетін саясат жүйесін осы аумақ түсінігі арқылы, өзін-өзі басқаратын елді мекендер арқылы саралауды ұсындық. Бұл Қазақстан болашағы үшін аса қажетті қағида деп түйіндедік. Өйткені біздің ел халқының жартысынан көбі ауылда тұрады. Ауыл экономикасының жылжымайтын мүлкі бар, жер, мал, шағын ауыл шаруашылық техникасынан тұратын негізгі капиталы бар, ерікті түрде ортақтасқан жан ұялардың кооперацияларынан тұруы әлем тәжрибесімен дәлелденген және уақыт күттірмейтін мәселе. 
2. Салалық, әлеуметтік және салааралық талдау мен жорамал жасау тетіктерін пайдалануда, Қазақстан көп тәжірибе жинаған ел. Мәселен, салалық талдау елімізде көп жылдардан бері жүргізіліп келеді. Онын сыртында Қазақстанда салааралық баланстың есебі сол 1994 жылдан жургізіледі де, оған жүйелі түрде талдау жасалып тұрады. Өңірлер экономикасының саясаты да өз орнын тауып келеді. Сондықтанда салалық және өнірлік экономикалық даму еліміздің ұлттық экономикасын тиімді басқарудың негізгі тетіктері деген анықтама берілді де, оған сәйкес келетін талдау және болжамдар жүйесін жасау әдістемелері анықталды. 
3. Қазір саралаумен талдау жұмыстары әртүрлі әдістемелермен жүргізіледі. Оның ішінде эконометриялық теңдеулер құру, талдау жұмысын моделдеу, топтау, салыстырмалау әдістемелердің әр түрі бар.  
Орындалған диссертация тақырыбына, зерттеудің мақсатына сәйкес, екі негізгі әдістеме таңдап алынды: бірі эконометриялық әдістеме, іздену жұмысының бірінші бөлімнің негізін құрап қана қоймай, орындалған бүкіл зерттеудің арқауы болды. Бұл әдістеме бойынша автордың жасаған жұмысы диссертацияның нәтижесі ретінде ұсынылды. Ал екінші әдістеме диссертация жұмысының екінші және үшінші бөлімінде кеңінен пайдаланылды. Ол макроэкономикалық құрылым көсеткіштерін жіктеу және интеграциялау арқылы орындалған әдістеме.  
Бұл екі әдістемелердің екеуі де, Қазақстан салаларымен өңірлерінің әлеуметтік – экономикалық дамуы қандай, республикалық деңгейге сай келе ме, әлде төмен бе, деген сұрақтарға жауап беруге, еліміздің болашағын болжамдауға жарайды деген қорытынды жасауға болады. Өйткені эконометриялық әдістеме бойынша жүргізілген зерттеуде сала және өңірлердің экономикасының нәтижесі өзін анықтайтын негізгі факторлары арқылы жүргізіліп, сала мен өнірлер экономикасының өткен онжылдықтағы статистикалық мәліметтерді талдау кезінде тәжірибелік есептеулерден өтті. 
4. Зерттеу қорытындысы көрсеткендей, жергілікті ел экономикасының табиғи ортасына және салалар мен кәсіпорындарының орналасу жағдайына байланысты әртүрлі деңгейде дамуы заңдылық. Сандық есептеулер арқылы өңірлерді мына топтарға бөлуге болады:

1. бірінші топтауда деңгейлері жоғары өңірлерді жатқызамыз, олар Атырау, Маңғыстау облыстары және Астана, Алматы қалалары;
2. екінші топқа деңгейі орта республикалық деңгейге сай өңірлер Ақтөбе, Батыс Қазақстан облысы, Қарағанды және Қызылорда облыстар жатады;
3. үшінші топқа орта республикалық денгейге төменгі жағынан жақын өңірлерді жатқызамыз: Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан;
4. төртінші топқа сандық деңгейі өте төмен өңірлер: Ақмола, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары жатады.

5. Эконометриялық  моделдеу жолын макроэкономиканың  құрылымын жетілдіру жұмысына  пайдалана отырып, алдағы жылға, немесе бірнеше жылдық мерзімге болжамдар жасауға болатынын көрсеттік. Осындай болжамдар заңды статистикалық мәліметтер арқылы орындалатын талдау және болжамдау әдістемелері арқылы жасалды. Алынған қорытынды нәтижелер диссертацияда толық негізделді және осы жасалған әдістеменің қысқаша эконометриялық жүйесі баяндалды.  
6. Болжамдау жұмыстарын әдістемелік үлгілері және оларды жобалау реттері жеке және терең зерттелді. Жеке кәсіпкерліктің негізгі мақсаты пайда табу екені көпке белгілі. Диссертацияда пайда мақсаты қысқа мерзімді мақсат, ал бәсекеге қабілетті кәсіп жасау, өзіндік ұйымдастыру мәселесі бар көп қаражатты қажет ететін ұзақ мерзімді шешімдерді талап етеді. Бұл көптеген жеке кәсіпкерлердің қолынан келе бермейтін шаруа. Ендеше ұлттық, салалық және өңір экономикасын жымдастыратын бір мақсат бар. Ол диссертацияда жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім деп нақты дәлелденді. Бұл критерий кәсіпорындарының мақсатына қайшы келмейтіні диссертацияда толық дәлелденді. Ал жалпы қосылған құн немесе жалпы ішкі өнімді, не оның бір адамға келетін шамасын алсақ та, олар еңбек және капиталдың функциясы болып табылады. Белгілі өндірістік қызметтер және олардың түрленімі осы факторларға негізделді.  
7. Жүргізілген талдау және болжамдау әдістемелері еңбектің қормен жарақтану көрсеткіштер жүйесі Қазақстан бойынша өте маңызды мәселе екендігі елімізде орындалып жатқан үрдіс ивестициялық және инновациялық бағдарламалардың дұрыстығына дәлел бола алады.  
 
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған ғылыми жұмыстар тізімі: 

1. Об оценке конкурентоспособности развития регионов Казахстана // «Аймақтық тұрақты даму стратегиясы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. – Б.29-31.  
2. Об укрупненной методике применения индексов цен для пересчета отчетных межотраслевых балансов в постоянные цены // «Қазақстан республикасының басекеге қабілеті: жағдайы, мәселелері және даму артықшылығы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. - Астана, 2005. - Б.342-344 
3. Өңірлік экономикасаның әліппесі // Экономика и статистика. -2006. - №2.   – Б.82-88 
4. Өңірлік экономиканың әліппесі (Капитал бағасының еңбекақы және еңбектің өнімділігімен байланысын зерттеу) // Экономика и статистика. – 2006.   - №3. - Б.26-31. 
5. Өңірлік әлеуметтік – экономикалық дамуының тетіктері және олардың нәтижелігін талдау жолдары // Экономика и статистика. -2006.- №2. - Б.89-95.  
6. Базовые социально-экономические индикаторы регионов Казахстана и методика комплексной оценки их развития // Транзитная экономика. - 2006.       -№1. - Б.81-86 
7. Об одном методе количественной оценки финансового состояния и качества управления бюджетом областей/регионов РК // Транзитная экономика.  -№3. - 2006. - Б.19-35.  
8. Принципы развития конкурентоспособности региональной экономики Казахстана // Қазақстан республикасының экономикалық өсу жағдайының өзекті мәселелері. -Астана, 2004. - Б.246-247.  
9. Индикаторы экономического управления – как дозиметры состояния устойчивости экономики // II Астаналық экономикалық форум «Еуразияның жаһандық қатерлер жүйесіндегі экономикалық қауіпсіздігі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. – Астана, 2009. - Б.220-223.

10 Стратегия  развития предприятия на фоне  финансового кризиса -2008 // Материалы  Десятого всероссийского симпозиума.- Москва, 2009. - С.21-22. 
11 Об одном методе экономического анализа // Экономика и статистика.      - 2009. - №1.- Б.73-84. 
12. Концепция моделирования регионального развития // «Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы IV том.-Астана, 2009. - Б.40-44. 
13 Об одном методе оценки производственного потенциала развития регионов Казахстана // «Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы.-Астана, 2009. - Б.70-76. 
14 Анализ влияния цены капитала на уровень оплаты труда и его производительность // материалы III Научных чтений профессоров                         – экономистов и докторантов.- Екатеринбург, 2010. - С.206-213. 
15 К вопросу развития налогооблагаемой базы экономики Казахстана // Экономика и статистика. – 2010. - №1. - Б.35-41. 
16 Оценка влияния уровня оплаты труда на цены основного капитала // Транзитная экономика. – 2010. -№2. - Б.34-49

Елеусиз Ляйла Турсынкызы 
Совершенствование методов проектирования развития экономики Казахстана

08.00.05 – экономика и управление народным хозяйством 
 (по отраслям и сферам деятельности)

РЕЗЮМЕ

Актуальность темы. Для повышения устойчивости положительных тенденций в развитии национальной экономики и обеспечения прогрессивных сдвигов в ее структуре необходимо добиться общего равновесия между развитием отраслевой экономики и  развитием ресурсов местной  экономики. В этой связи на сегодняшний день особо актуальными представляются прикладные исследования по выбору эффективных методов, механизмов и системы индикаторов, обеспечивающих взаимное согласование отраслевых и региональных разрезов среднесрочных и стратегических планов экономического развития страны. В свете принимаемых в стране стратегических планов и программы форсированного индустриально-инновационного развития, Диссертация, посвященная к исследованию этих вопросов, в том числе построению системы экономических индикаторов, обеспечивающих общее равновесие в развитии отраслевых и территориальных разрезов стратегического плана страны до 2020 года,  имеет не только научную, но и практическую значимость. 
Цель и задачи исследования. Целью исследовательской работы является построение системы экономических индикаторов анализа, прогноза и мониторинга развития отраслевых и региональных разрезов национальной экономики, способствующих выполнению среднесрочных и стратегических планов развития страны и осуществлению соответствуюшей макроэкономической политики.  
Исходя из поставленной цели, в диссертационнй работе были поставлены следующие задачи:

1. провести анализ развития отраслевых и региональных разрезов экономики Казахстана и дать социально-экономическую оценку их сегодняшнему состоянию;
2. выявить слабые и сильные стороны традиционных методов анализа и прогнозирования развития ресурсного потенциала местной экономики,  выбрать  новых принципов его рационального использования в отраслях частного сектора в целях обеспечения устойчивого развития экономики страны в ходе реализации стратегических планов и программ их реализации;
3. изучить богатый мировой опыт и практики в управлении отраслевыми и региональными разрезами национальной экономики, определить систему экономических индикаторов, пригодную для анализа, прогнозирования и проведения оперативного мониторинга;
4. выбрать и обосновать ограниченное число показателей по оценке эффективности развития отраслей казахстанской экономики и использования ресурсов местной экономики в разрезе областей и столичных городов страны;
5. провести аналитические и экспериментальные расчеты по оценке качества выбранной системы показателей с учетом их взаимной связи и обусловленности на материалах отраслевой экономики и областей Казахстана.

Объектом исследования являются отраслевые и региональные разрезы национальной экономики Казахстана. 
Предметами исследования являются система индикаторов, методы и модели проектирования устойчивого развития экономики Казахстана с учетом ее отраслевых и региональных разрезов. 
Научная новизна работы. К научной новизне диссертационной работы напрямую относятся выбор ограниченного числа экономических показателей, выявление принципов и обоснование методов их систематизации, и на этой основе построение системы экономических индикаторов проектирования развития национальной экономики. Оценка влияния развития отраслевой экономики на показатели социального развития областей дополняет новизну данной работы. 
Основные научные положения выносимые на защиту:

1. анализ и обобщение накопленного опыта в области управления отраслевыми и региональными разрезами национальной экономики, как в стране, так и зарубежом;
2. исследование связей между показателями развития отраслевой и местной экономик, имея в виду то, что группа проблем социального и инфраструктурного развития территории относится к экономике областей;

выявленные принципы, обоснованные методы и выбранная система индикаторов проектирования развития экономики Казахстана.

Научно-практическая значимость работы. Результаты  диссертационной работы использованы в Институте экономических исследований при подготовке необходимых материалов для министерства экономического развития и торговли. Они использованы также при построении системы моделей средне и долгосрочного прогнозирования и проектирования развития страны.

SUMMARY  
Eleusiz Lyaila Tursynkyzy 
Improvement of designing methods of Kazakhstan economy development

08.00.05 - Economics and management of economy  
(on branches and fields of activities)

Actuality of a subject. To increase the stability of the positive tendencies of the national economy development and provide the progressive improvement of its structure it is required to reach the general equilibrium between development of industrial (branch) economy and development of resources for the domestic economy. According to this idea, today, the actual aspects are the applied researches on selection of effective methods, mechanisms and system of indicators provided the mutual coordination of industrial and regional profiles in medium-term and strategic plans of state economic development. Moreover, the actuality of the subject is refer to the last approved strategic plans and programs of the accelerated industrial and innovative development in Kazakhstan. The dissertation conforms to these programs and covers the researches of such questions including designing of economic indicators system provided the general equilibrium in developing of industrial and regional profiles of the state strategic plan – 2020 and has no only scientific but practical importance.  
Purpose and tasks of research. The purpose of the research work is to create the system of economic indicators for analyzing, forecasting and monitoring of development of the industrial and regional profiles of the national economy favoring fulfillment of medium-term and strategic plans and realization of the proper macroeconomic policy.  
Proceeding from the purpose in view, the following tasks have been stated in the dissertation work:

1. analyzing of industrial and regional profiles of Kazakhstani economy development  and giving social and economic estimates according to the current situation;
2. releasing of weak and strong aspects of the traditional methods of analysis and forecast of the resource potential in the domestic economy and specifying principles of its effective use in private sectors in order to provide the stable development of the state economy during the realization of the strategic plans and programs;
3. studying the world experience and practice in management of the industrial and regional profiles of the national economy, defining a system of economic indicators suitable for analysis, forecast and fulfillment of on-line monitoring;
4. selecting and confirming of limited number of indicators for estimation of efficiency of industries development and exploitation of resources of the domestic economy showing individual characteristics of regions and cities;
5. completing of analytical and testing estimations on quality assessment of the selected indicators taking into account its relation and conditionality by materials of economy of industries and regions of Kazakhstan.

The object of the research is the industrial and regional profiles of the national economy of Kazakhstan. 
The subject of the research is a system on indicators, methods and models for designing of the stable development of economy of Kazakhstan taking into account its industrial and regional profiles. 
The scientific novelty of the research refers to selecting of the limited number of economic indicators, revealing of principles, justifying of methods for classification and creating a system of economic indicators for designing of the further development of the national economy. Estimation of impact of the industrial economy development on the social indicators of regions is supplemented the scientific novelty of the dissertation work. 
The main scientific statements to be defended: