Басшылық және көшбасшылық

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

 

 

Тақырыбы: Басшылық және көшбасшылық

 

Орындаған: Жакупова Т. А

Тексерген: Кашакова Г. А

 

 

 

 

 

 

 

Қостанай қаласы, 2012 жыл

 

Жоспар:

1. Лидерлік негіздері

1. Лидерлік үғымының анықтамасы және табиғаты

2. Ұйымды басқарудағы лидерлік түсінігінің мазмұны

          1.3. Лидер және менеджер

1.4. Басқару стилі

         

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЛИДЕРЛӀК НЕГӀЗДЕРӀ

1.1 Лидерлік  үғымының анықтамасы және табиғаты

Жетістікке  жеткен үйымдардың кері жағдайдағы үйымдардан ең алдымен динамикалың дамуы және тиімді басшылығымен ерекшеленеді. Басшылық жәнө басшы сөздерінің синонимдері лидерлік және лидер.

Лидерлік жайлы  сүрақтар ерте заманнан бері адам- дарды  қызыңтырған. Алайда лидерлікті жүйелі, мақсат- ты және кең түрде зерттеу тек Ф. Тейлор заманынан бас- талған. Көптеген зерттеу жүмыстары жүргізілген. Бірақ әлі күнге дейін лидерлік деген не және ол қалай зертте- луі керек деген сүрақтарға ортақ шешім табылған жоқ.

Лидерліктің табиғатын әзіндік басңарумен салыстыр- сақ, түсініктірек болуы мүмкін. Үйымдағы менеджер немесе лидер болу бірдей емес. Менеджер алдымен өзінің қол астындағылардың жүмысына және олармен қарым- қатынас орнатуда биліктің және оны толықтыратын көздердің лауазымды негізіне арқа сүйейді. Басңару қатынастарының әзгеше түрі ретінде лидерлік көбінесе әлеуметтік эсер ету процесіне негізделеді, анығырақ айтңанда, үйымдарға эсер етуге бағытталады. Бүл процесс оған қатысушылардың жоғарғы деңгейдегі өзара тэуелділігін талап етеді және күрделі болып табылады. Жеке басқарумен салыстырғанда лидерлік үйымда ба- ғынушылар емес, ізбасарлар бар болуына ыңпал етеді. Басқарудағы дәстүрлі кәзқарас бойынша " бастық-багы- нуіиы" қатынасы "лидер-ізбасар" қатынасына ауысады.

Егер, мысал  ретінде зауыт директорын алсақ, онда ол қызметі бойынша менеджер болып табылады. Қызмет оған лидерлікке жол ашады. Үйымдағы атқаратын қызмет позициясынан ңарағанда адамдарға эсер ету процесі ресми лидерлік деп аталады. Алайда, директор адамдарға эсер еткенде тек қана өзінің лауазымына ғана сене алмайды. Өзінен төменгі ресми билігі бар орынбасарла- рының біреуі кәсіпорындағы күрделі сүрақтарды, дау- жанжалды жағдайларды шешуде үлкен табыспен ЖӘНӨ

ңүрметке ие болса, ол көзге оттай басылып  көрінеді. Мүндай орынбасар өзінің парасаттылығымен және адамдарға деген жаңсы қатынасымен жүмысшылардың сүйеніші болып, олардың қолдауына, сеніміне жөне сыйластығына ие болады.

Менеджер болу үйымдағы лидер болу деген сөз  емес, өйткені лидерлікке бейресми сипат тән. Үйымда бірінші ңызметте болғанымен оның лидері бола алмауы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген мысалда, үйымдағы лидер деп, бірінші бастық - зауыт директорынан гөрі оның орын- басарын атасақ болады.

Адамдарға ңажетті  қабілеттілік жөне шеберлік ар- қылы эсер ету процесі бейресми лидерлік деген атақ алды. Лидерлік позицияның бейресми сипаттамасы, биліктің және билік көздерінің дербестік негіздерін қол- дану арқылы келісіледі. Лидерлік үшін оңды болып та- былатыны - билік негізінің тиімді қолданылуы.

Лидерлік проблемаларын  зерттеуде ғалымдар осы түсініктің коптеген анықтамаларын үсьшады. Дж.Терридің айтуы бойынша лидерлік бүл - ортақ мақсатқа жетуге итермелейтін адамдар тобына эсер ету. Р.Танненбаум, И.Вэшлер және Ф.Массарик лидерлік деп белгілі жағ- дайда коммуникацияльщ (байланыс) процестердің көме- гімен спецификалық мақсаттарға жетуге бағытталған адамдар арасындағы қарым-қатынастарды айтады. Г.Кунц пен С.О Доннелдің айтуы бойынша лидерлік ортақ маңсатңа жетуге бағытталған адамдарға эсер ету- мен байланысты үғым.

Лидерлік дегеніміз - адамдарды ортақ мақсаттарға жетуге оятуға бағытталған және осы жағдай үшін бас- шылықтың эр түрлі қайнар көзінің тиімділігіне негіз- делген басқарушылықтың өзара әсерінің түрі. Осы және басқа да анықтамаларға сүйене отырып лидерлік лидер- дің, ізбасарлардың және жагдайлыц айнымалылардың функциясы болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген  анықтамалар лидерліктің тек  белгілі түрдегі үйымдарға ғана қажет екендігін білдір- мейді. Әңгіме тек қана саяси

процестерде ғана емес, кез келген қызмет түрінде (білім  беру, денсаулық сақтау, кәсіпкерлік және т.б.) жүмыс істейтін адамдардьщ арасындағы өзара қарым-қатынас немесе өзара эсер ету жөнінде болып отыр.

" Лидер-ізбасар"  түріндегі басқару қарым-қатынасына "басшы-бағынушы" қатынасы жағдайындағыдай  иерар- хиялық сипаттама беруге болмайды. Лидерлік билік сияқ- ты - адамда болатын элует.

29-сурет.Дәстурлі және  лидерлік қатынастың иерархиясы

 

1.2 Ұйымды басқарудағы лидерлік түсінігінің мазмұны

Лидерліктің негізі басқару қатынасының арнайы түрі немесе лидерлік түрі болып табылады. Бүл "лидер-ізбасар" қарым-қатынасы. Қатынастардың лидерлік түрі "басшы-бағынушы" қатынасынан бүрын пайда болады.

Кішкентай кезінен  бастап лидердің соңынан еру та- биғи қүбылыс болып табылады. Бүл  отбасындағы ата-ана, мектептегі мүғалімдер, бүл жастардың еліктейтін батыр- лары. Адамның жеке микроәлеміндегі лидер имиджінің болуы адамның әзі сияқты ертеден қалыптасады. Көп- шіліктің түсінігінше лидерлік бүл лидер мен оның ізба- сарлары арасындағы қатынастарды адам психикасымен байл аныстырады.

Басқарудың лидерлік қатынасының бастапқы кезеңі былайша сипатталады: біреу орталық позиңияны алады, ал басқалары шеткі орын алады. Ал басқару орталықтан жүргізіледі. Жетекшіліктің осындай түрінде лидер бас- қаратын үйым немесе топтың алға қойған мақсатына

жетуі үшін ізбасарлар да бар күшін салады. JIидерлік ңаты- настың бүл түрі "шебер-қүл" ңатынасы деп аталады.

Лидерлік қатынастың бүрынғы  түріне негізделген үйымның тиімділігі оның қабілеттілігінен, қысқа уа- қытта  қиын шешімдерді орындауынан тез  көрінеді. Бүған бір лидерге бағыну жолымен жетеді. Бірақ бүл кейде осы қатынас түрінің осалдығы болып табылады. Біріншіден, қандайда бір үйымдың өзгерістердің болуы лидердің зауқының болуына байланысты. Екіншіден, лидер маңсатңа жете отырып, үйымдағы басқа мүше- лердің қызығушылығында бола бермейтін жағдайды жасанды түрде қиындатып өз басшылығын сақтауға тырысады. Үшіншіден, лидердің кетуі және төмендеуі өз кезегінде тиімділіктің төмендеуіне әкелетін үйымдың жағдайды өзгертеді.

Лидерлік ңатынастың бүл түрі ңазіргі күнге дейін бар және кеңінен ңолданылады. Сыртңы ортада лидерліктің бүл түрі отбасылық, саудалық және фермерлік көсіпте көп байңалады. Басқа саладағы іскерлік үйымдарға ке- летін болсаң, ол төменде көрсетілетін лидерлік қатынас- тардың түрлеріне сәйкес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы лидерлік қатынастағы лидерлікті өзінің ба- ғалылығымен дәлелдегенде көруге болады. Лидер өзінің басшылығын ізбасарларынан алады.Өзінің позиңиясын қолдау үшін лидер  оларға өздерінің ңажеттіліктерін  ңанағаттандыруға мүмкіндік беру керек. Керісінше олар лидерлік қажеттілікті ңанағаттандыруға тырысады, сонымен ңатар оған үйымдың маңсаттарға жетуге ңажетті қолдаулар жасайды.

30-сурет. Басқару қатынастарының тцрлері, олардың

циклділігі

Лидерде өр түрлі  себептермен сөтсіз жайттар болып  түрады, алайда табыс лидерге оның қабілеті мен үмты- лысына ңарай келеді: көптеген лидер-тәжірибешілердің іс-тәжірибелеріне сүйенсек, олар табысқа жету үшін үйымдың болашаңтағы бейнесін жасау және оны ізба- сарларға жеткізу қабілеті болуы қажеттілігін ескерген. Сонымен бірге лидердің тағы бір ерекше сипаты, ол ізба- сарларға қойылған мақсаттарға жету үшін қажетті ңү- ңыңты жөне өкілеттіктерді табыстайды жөне өзінің же- тіспеушілік жаңтарын мойындап, оларды жою үшін ңажет ресурстарды, соның ішінде адам ресурстарын жүмылдырады (31-сурет).

31-сурет. Тиімді лидерліктің көрінісі

Лидердің өзінің ізбасарлары алдында ерекше болып  көрінуінің басты себебі - оның өзі  мен ізбасарларының ортаң күшімен  жасалған жүмыстың нәтижесін алдын  ала көре білу ңабілеті. Алайда, бүл  үйымның болашақ- тағы жай-күйі емес. Ең, алдымен бүл ізбасарлардың көре алатын және ңолы жететін мақсаты. Сонымен бірге бүл ретте болашақ жағдайдың нақты суреттемесі көрсеті- леді, яғни лидердің жасаған бейнесі ізбасарларды сол маңсатқа өзінің бар күш-жігерін арнауға итермелейді. Бүл ізбасарларға күш беріп, істің табысты болуына сен- діреді.

Ӏзбасарларға  болашақты болжауды мүндай түрде  жет- кізу үшін лидерге тиімді коммуникацияны қолдану көмектеседі.

Лидерде өзінің билігін ізбасарлармен бөлісу қабілеті болу керек, оларды ортақ істің бір бөлігі ретінде жүмыл- дыра білу керек. Қазіргі жағдайда тиімді лидерлік - бүл қатты немесе темір қол емес, бүл жүмысшылардың да- муында көрінетін ізбасарлардың қажеттіліктеріне жо- ғары сезімталдықпен қарау.

Тиімді лидерлік жан-жақты өзіндік талдауды көрсе- теді. Нағыз лидерлер өздеріне мынадай сүрақтарды жиі қояды: Менің қай ісім жақсы? Менің күшті жағым неде? Лидер ретінде маған не жетіспейді? Мықты болу үшін мен қандай істер атқаруым керек?

Лидерлік қабілеттілік пен іскерлікке үйренуге болады. Бірақ лезде лидер болу мүмкін емес екені белгілі.

Қазіргі бизнес мектептерінде лидер болуға бейімділер- ге арналған лидерлік даму бағдарламасы бар. Лидерлік бүл тек қана білім  мен қабілеттердің жиынтығы ғана емес, тәуекелге баруға дайындығы сияқты мінез-ңүлық қасиеттері.

Лидерлік әсердің  күші лидер үсынатын және ізбасар  қабылдайтын дәрежегетура пропорңионалды. Билік пен эсер ету лидер жүмысында  басты мәселе болып табылады. Енді біз тиімді лидерлік шегінде билік қалай қолда-

нылатынын қарастырайық.

Сараптамальі билік лидерге өз ізбасарларын артынан ертуге көмек береді. Бірақ сараптамальі билік аз қолда- нылады және оны қолдану мүмкіндігі лидердің үйымдағы қызмет орнының деңгейіне кері пропорңионалды болады.

Басқа жағдай лидер мысал билігін қолданғанда бай- қалады. Биліктің бүл түрі ізбасарларға байланысты, яғни лидер өзін жақсы көрсете білуі керек.

Билік щқыгы лидердің үйымдағы позиңиясынан туындайды және оның мансап жолында қол жеткізеді. Алайда, бүл қүқықты лидерге оның ізбасарлары береді.

Ацпараттар билігі лидердің ақпараттар ағынын өзінің деңгейінде жалғастыра білу қабілетімен жәнө

мүмкіншіліктерімен  байланысты.

Шеиіім қабылдау билігі. Лидердің "соңғы сөз" кезеңі ЖӘНӨ ізбасарлары күтетіндей сөз айту лидер үшін өте маңызды.

Марапаттау жэне кциітеу тиімді лидерлік шегінде билік көзі ретінде тиімді лидермен бірге болу немесе ай сайынғы сыйақы немесе сөгіс мүмкіндігімен байланыс- тырады.

Ресурстареа билік істің кемшіліктерін жою және жақсарту үшін тиімді қолданылады.

Тиімді лидерлікке жету үшін байланыстар билігі маңызды болып табылады. Лидер барлық мүмкін және бар билік негіздері мен көздерінің тиімділігімен келісу керек, өйткені бүл тиімді лидерліктің басты шарттарының бірі болып табылады (32-сурет).

 

 

 

 

32-сурет. Тиімді лидерлік иіарттары  

1.3. Лидер және менеджер

Лидерлік - бүл  басқару емес. Басқару адамдардың бар- лық дүниені дүрыс істеуіне мән береді, ал лидерлік - адамдардың дүрыс заттар жасауына көңіл бөледі.

Лидер мен менеджер арасындағы айырмашылық көпте- ген  позициялар бойынша жүргізіледі. Тиімді менеджер міндетті түрде тиімді лидер бола алмайды және керісінше. Олардың негізгісипаттамалары эр түрлі өлшемде болады

 

Менеджердің лидерден айырмашылығы

 

Менеджер Укім Тапсырады Басқалардың мақсаты  үшін жұмыс істейді Жоспар - іс-өрекеттін негізі Жүйеге сүйенеді Дәлелді қолданады Бақылайды	Лидер Инноватор Рухтандырады Оз мақсаты бойынша  жүмыс істейді Болжау (елестету) - іс-өрекеттің  негізі Адамдарға сүйенеді Эмоцияларды  қолданады Сенеді
Көсіпқой Шешімдер қабылдайды істі дүрыс істейді Сыйлы	Қозғалысқа серпіліс (импульс) береді Энтузиаст Шешімдерді нактылыққа айналдырады Дүрыс іс істейді Мөпелейді

 

Менеджер - бүл басқаларға жүмысты бағыттап, оның нәтижелеріне жауапкершілікте болады. Жақсы менеджер тәртіп орнатып, орындалатын жүмыстың жүргізі- луін қадағалайды. Өзінің бағынушыларымен өзара қарым-қатынасты белгіленген мақсаттар шегінде және деректер (факт) бойынша қүрайды. Менеджерлер мақсаттарға қатынасы бойынша селқос позиңияны иеле- нетін үрдіске ие. Көбіне олар басқалар белгілеген мақсаттарға қажеттілік бойынша бағдарланады ЖӘНӨ ТӘЖ1" рибеде өзгерістердің болуы үшін қолданбайды. Лидер- лер керісінше, өз мақсаттарын өздері белгілейді ЖӘНӨ оларды жүмысқа адамдардың қатынастарының өзгеруі үшін қолданады.

Менеджер өз іс-әрекетін егжей-тегжейлі және нақты уақытпен өңдеуге, жоспарлауға және үйымдық тиімді- лікті қолдау үшін қажетті ресурстарды пайдалануға икемді. Менеджерлер бағынушылармен өзара байланыс- тағы тәртіпті қалайды. Олар өз қатынастарын шешім қабылдаудағы ресми процестерде немесе бағдарланған тізбек жағдайында бағынушылар ойнайтын рөлдермен қүрайды. Бүл көбіне менеджерлердің өздерін үйымның белгілі бөлігі ретінде тануында болады. Лидерлер интуиция (сезу) мен эмоңияларды пайдалануға икемді және әрқашан өзінің ізбасарлары тарапынан жақсы көру және жек көру сияқты сезімдерді тудыруға дайын.

Менеджерлер бағынушылармен мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді, олардың тәртібін бақылайды және жоспардан әрбір ауытқуын байқайды.

Лидерлер өз бағынушыларымен қатынасын сенімді- лікпен, оларды ынталандыра отырып қүрайды. Олар сенімділікті топтық негізде, бірлескен жүмысқа енгізеді.

Өздерінің эр түрлі  қабілеттіліктерін, біліктілігін пай- далана отырып, менеджерлер шешім  қабылдауда өз күшін салады. Олар мәселені шешу жолын теруді сире- туге тырысады. Шешімдер өткен тәжірибелер негізінде қабылданады. Лидерлер, керісінше, мәселені шешуде эр түрлі және жаңа өңдеулерді қолданады. Ал ең басты- сы, олар мәселені шешкен соң жаңа мәселенің туу және тәуекелдігін өзіне алады.