Менеджмент эволюциясы

Тақырып №1. Менеджмент эволюциясы.

Еңбектік қызметті ұйымдастыру  жүйесі – менеджмент ғылым ретінде  АҚШ-та ХIX-XX Ғ.Ғ.пайда болды.Осы кезеңдегі  менеджменттің негізгі бағыттары (мектептер):

         Тейлор,Гильберт және т.б. ғылыми  басқару мектебі (1885-1920) еңбектің  ұтымдылығы, материалдық қызығушылық  тиімділігінің жоғарыдауына әкеледі;

Файоль,Вебер және т.б. классикалық  мектебі (1920-1950)-басқарудың жан-жақты  принципі;

Маслоу және т.б. адамдық  қатынастар мектебі (1930-1950) – адамдар  арасындағы қарым – қатынастар;

Аржирис,Маркерттің  іс-арекет мектебі –психологиямен әлеуметтану  негізіндегіадамдық потенциалды максималды қолдану;

Винер,Аккофаның көлемдік мектебі – оқиғаларды компьютерлі  математикалық үлгілеу.

Ғасырдығ басынан (басқару  теориясының пайда болуынан бастап) және 1960 жылдары басқару принціптері  жабық тип бойынша құрылған.Басқаша  айтқанда,жетекшілерді кәсіпорыннан тыс  пайда болатын мәселелер қызықтырмады,әсіресе:бәсеке,өткізу сұрақтары және басқа да сыртқы мәселелер.Фирма  қызметі жабық жүйе тұрғысынан қарастырылды.Қазіргі  уақытқа дейін біздің республикамыздың кейбір кәсіпорындарында басқарудың бір  түрі қолданылады.

Басқару ғылыми фирманың қызметі  сыртқы ортамен  байланысты болғанда туындайтын мәселерді шешу амалдарына қоғамның  дамуымен,шығарылатын  өнімнің күрделіленуімен,ғылыми сыйымды  өндірістердің өсуімен қадам  жасай бастады.

Алайда,басқару  идеалары өзінің дамуында егер фирманың қызығушылықтар орындаушылардың,яғни жұмысшылар мен  қызметшілердің  қызығушылықтармен  сәйкес келсе ғана максималды пайда  алу мүмкін екендігін түсінді,бұл  ұтымдылықты адам факторына бейімдеуге әкелді.

ХХ ғасырға дейін ұйымды жүйелібасқару жүйесіне байланысты сұрақтар ешкімді қызықтырмады,дегенмен ХIX іасырдың басында Роберт Оуэн өзінің көп уақытын ұйымның мақсаттарына басқа адамдардың көмегімен жету мәселелерәне арнады.Тұрақ – жай  беріп, жұмыстың жағдайын жақсартып,қосымша  еңбекақы төлеп,материалды өызығушылықты  дамытты.Қоғамның  дамуы жүйелі басқаруды  талап етті.Англияда өнеркәсіптік революция  басқаруға деген қызығушылыөты  арттырады.1911 жылы Фредерик Тейлордың  «Ғылыми басқару принциптері» еңбегі жарық көрді.Басқарудың ғылыми пән  ретіндегі дамуы алға қадам жасауға  әкелмеді.

Басқарудың теориясының  жетістігі басқа математика,әлеуметтану  облысындағы білімдердің жетістіктерімен  байланысты болады.

Эволюция  - біртіндеп  даму, өзгеру (антонимі  революция).Қазіргі  уақытта бір-бірін толықтыратын әйгілі төрт басөару мектебі бар, олар басқарудағымектептердің төрт маңызды амалдарынан тұрады.

Кең мағынада алғанда  басқару  дегеніміз – қоғам ұдайы өндірісті  нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару  табиғатына барлық құбылыстарына тән. Бүкіл айналадағы дүниеде 3 компаненті бар.Олар:

1. Өлі табиғат.

2. Тірі табиғат.

3. Адам қоғамын бөліп көрсетуге болады.

Мұның өзі басқару процесін былайша ірі көлемде саралауға  мүмкіндік береді.

1. Өлі табиғат- техникалық жүйелерді басқару, адамдардың қатысуымен станоктар мен механизмдерді басқару. Бұл жүйемен  техникалық ғылымдар айналысады.

2. Тірі табиғат- биологиялық жүйеде басқару. Бұл басқару процесінде философиялық сипат береді. Басқарудың бұл саласы – жаратылыстану ғылымын зерттейді.

3. Адам қоғамын әлемдік жүйеде басқару. Шын мәнінде келгенде  адамдарды басқару. Қоғамның ең басты «өндіргіш күші » ретінде адамдардың табиғатпен қоғам заңдарын танып, олардың материалдық игіліктерін өндіру мен тұтыну процесінде пайдаланады.

  Өндірісті басқару ғылымы басқару қатынастарын зерттей отырып, басқарудың заңдылықтарын қалыптастыру, принциптерін әзірлеу жолымен оның теориясын жасауы тиіс. Сондықтан басқару ғылымының мазмұны - өндірісті басқару заңдылықтарын анықтау, басқару жүйесі мен басқарылатын жүйенің бірлігі мен арақатнастарын зерттеу, өндірісті басқару процесіндегі адамдардың нысаналы қызметінің қағидасын, функциясын, әдістерін әзірлеу.

   Өндірісті басқару  ғылымының міндеті – басқару  қатнастарының механизімін түсіндіру.  Мұндағы міндетті басқаша айтқанда  – басқаруды азын аулақ адамның  шамасы келетін өнерден, осы  салаға маманданушы әрбір білікті  адам істей алатын ғылыми жүйеге  айналдыру болып табылады.

Өндірісті басқару ғылымы 5-ке бөлінеді.

1. Өндірісті басқару методологиясы мен теориясы.

2. Өндірісті басқару басқару объектісі мен субъектісі құрылысын ұйымдастыру.

3. Басқарушының ықпалды қалыптастыруының әдістері.

4. Басқару процесі.

5. Басқару жүйесіндегі еңбекті ұйымдастыру жүйесі.

Басқару ғылымының әдістері.

1. Диалектикалық әдісі.

2. Жүйелік құрылымының әдісі.

3. Социологиялық әдісі.

1. Диалектикалық  әдіс  бүкіл қиындықтарына қарамастан, басқару қатынастары тек қана  диалектика тұрғысынан зерттелуі  мүмкін. Басқару қатнастарын зерттеуге  диолектикалық көзқарас танымының  талдау мен индукция, дедукция, гипотиза  мен эксперемент, бақылау мен  салыстыру және басқалары сияқты  әдістермен іске асырылады.

2. Жүйелік – құрылымдық  әдіс ол бір жағынан жүйелі  серпінді дамитын тұтас нәрсе  ретінде қарастыруды, екінші жағынан,  жүйені өзара іс-қимылына қарай  құрылымдық болып табылатын элементтерге  бөлшектеуді көздейді.

3. Социологиялық әдіс ( сауал  – сұрақ және басқалары) маңызы  мынада: оның көмегімен басқару  қатынастары, олардың адамдарға  және солар арқылы қоғамдық  өндірістің тиімділігін арттыруға  жасайтын ықпалы тұрғысынан зерттеледі.

Өндірісті басқару ғылымында  бірқатар арнаулы ғылыми әдістер, басқару  қатнастарын зерттеудің ерекше құралдары: ұйымдық нормалау, ұйымдық диогностика, факторлық талдау, ұйымдық жобалау, графикалық әдістер, үлгілеуәдістері  және басқалары болады.

3. Тақырып:    Басқару  ғылымының қалыптасуы мен әдісі.

 

1. Басқару теориясына шолу, негізгі басқару мектептері.

2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі.

3. Адамдар арасындағы қатынастар мектебі.

4. Империкалық мектеп.

 Осы күнге дейін  мыңдаған жылдар бойы еңбекті  тиімді ұйымдастыру жөнінде көптеген  зерттеулер жүргізіліп келеді. Ертедегі  египеттіктер мен гректердің  бізге қалдырған жазба ескеткішінде  басқару жөнінде көптеген мазмұндамалар  көрсетілген. Мысалы: Платон жұмысты  бөлшектеу еңбекті кәсіби байланысты  мамандану жөнінде пікір айтса  . Ал Сократ басқаруды өте бір  ерекше кәсіпкерлік ретінде көрсетеді.  Сократтың ойынша басқарудың  ең негізгі басты ережесі: Негізгі  керекті орынға қажетті адамды  тауып, оған тапсырылған міндеттерді  орындауды талап ету. Басқару  ілімде өндіріс күшінің дамуында  ғылым мен техниканың өркендеуі  арқылы басқару теориясында бірнеше  мектептер дамыды. Басқару сапасының  дамуында қоғамдық өзгерістердің  ашқан жаңалықтары мектептердің  пайда болуына әкеп соқты.

1. Ғылыми басқару мектебі.

2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі.

3. Адамдар арасындағы қатынастар мектебі.

4. Империкалық білім мектебі.

5. Әлеуметтік жүйелер мектебі.

6. Басқарудағы жаңа мектептер, жаңа бағыт.

1. Ғылымм басқару мектебінің негізін қалаушысы американдық инженер Фридрих Тейлор. Ол 1911 жылы өзінің әйгілі еңбегін жазған «принципы научного менеджмента». Ф. Тейлор бұл бағыттың негізінде еңбек процесінің жеке әлемдерге бөліп, олардың орындарының озат әдісін анықтап, жұмысшыларды осыған оқып үйреткен. Оның жұмыстарының мақсаты:

 а). Оқып үйрету.

 б). Ынталандыру.

 в). Достық қарым-қатынасы.

2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі – басқаруды жетілдіруді дамуының негізі ретінде ұйымды тұтасымен алады. Тұтас жүйе ретінде қарайды.

  Басқаруды жетілдіру,  дамыту негізі ретінде ұйымды  тұтасымен алады. Бұл       бағыттардың негізін қалаушы  француз зерттеушісі  Анри  Файол.  Ол 30 жыл бойы үлкен  компанияның бас директоры болып  қызмет атқарған. Ол компанияға  келгенде, ол өндіріс орны ең  нашар халде болады. Ал ол кеткен  кезде бұл компания  дүниежүзілік  ең ірі компанияның бірі болды.  Бұл кісі қазіргі менеджменттің  әкесі деп аталады.

          Классикалық  немесе әкімшілік  басқару мектебінің  негізгі мақсаты:

Басқару ортақ жалпылама  принципін ойлап табу. Осы принципті  күнделікті жұмысқа қолдану арқылы үлкен табысқа жетуге болады. 

 Анри Файол тұжырымдамалары  бойынша, басқару дгеніміз- қолдағы  бар мүмкіндіктерді, ресурстарды,  қорларды барынша пайдалану, кәсіпорынның  алға қойған мақсаттарына  алып  бару.

Анри Файол әкімшілік, басқарудың бірнеше принциптерін ұсынады.

1. Билік пен жауапкершілік әрқашанда бірге.

2. Маманданумен қатар еңбекті бөлшектеу екрек.

3. Жарлық бірлігінің болуы.

4. Тәртіп барлығына бірдей болуы керек.

5. Басқарру бірлігі.

6. Жеке бастың мүддесін жалпы мүддеге бағындыру.

7. Сіңірген еңбегі үшін сый беру.

8. Жұмысты орталықтандыру.

9. Төмен шендегілердің жоғары шендегілерге бағынуы.

10. Тәртіп принциптері.

11. Әділеттік принциптері.

12. Жұмыскерлердің тұрақтылығы.

13. Ынталылық, ықыластық принциптері.

14. Жұмыста коллективтік, ұйымдық рухтың болуы.

      Классикалық  немесе әкімшілік басқару мектебінің  әрі қарай дамуына 2 бағытта  дамыды.

1. Өндірісті жетілдірудің бағыты.

2. Басқарудың жалпы прблемаларын зерттеу.

       Бұл  бағытта Г.Эмерсонның сіңірген  еңбегі зор еді. Ол инженер  – механик болып жұмыс істеген.  Ол Германияда білім алып, АҚШ-та  жұмыс істеген. 

Г. Эмерсон 1911 жылы «Еңбек өнімділігін  өсірудің 12 принципі» деген ғылыми еңбегін жазған.

Г. Эмерсонның принциптері:

1. Алғаш мақсатты айқын  қою.

2. Болашақ мақсатты ескере  отырып, әрбір жаңа процесті талдауға  шынайы көңіл бөлу.

3. Білікті кеңес беру, Кеңес беруде кәсіпорынға ғалымдарды, специолистерді шақыру керек.  Оған қаржыны аямау керек.

4. Нақты белгіленген тәртіп  пен ережеге бағыну

5. Қызметкерлерге әділетпен  қарау

6. Дер кезінде толық  әрі сенімді есеп беру

7. Ұйым қызметін мұқият  және жедел басқару

8. Көрсеткіштері мен жұмыс  кестелері 

9. Жағдайды нормалау, тұрақтандыру

10. Операциялар көрсеткішін  жасау 

11. Үлгі  нұсқауды жазбаша  дайындау

12. Еңбек өнімділігін   арттыру үшін сый – ақы беру

 

Тақырып №2. Менеджмент мәні мен теориялық негіздері. Менеджмент стратегиясы мен тактикасы.

 

Менеджмент сөзін қазақшаға  дәл аударатын болсақ, онда «басқа біреу арқылы өз мақсатына жету»  болып шығады екен. Алайда сөзбе  сөз аудару сөздің түпкі төркінін әрқашанда дәл бере бермейді.

«Менеджмент» (басқару) ағылшын  сөзі, оның түп төркіні гректің  «монус», яғни «қол», «күш» деген  сөзінен шығып, алғашында мал  бағу саласында, дәлірек айтқанда ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атау адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық  мәнін білдіретін болды.

Ағылшын тіліндегі Оксфорд  сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік  беріледі:

1. Адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;

2. билік және басқару өнері;

3. шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;

4. басқару органы, бөлігі.

 

Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шүғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді. Тіпті білікті басқару саласының  өзінде де менеджмент ұғымы түрліше  түсіндіріледі.

Егер менеджмент теориясын  алғашқы жасаушылардың бірі Ф. У. Гейлордың пікірінше менеджмент ережелер мен принциптерге негізделген  іргелі дәл шынайы ғылым деп есептелсе, Ф. Друкердің түсіндіруінше —  жоғарыда аталған элементтері бола тұрса да, менеджмент ғылымнан кері, практикаға жуықтау. Ол менеджмент үғымына  кең мағынада түсінік беруге қарсы  болып, оны іскерлік, кәсіпкерлікке, былайша айтқанда тауар өндіру мен  алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.

Менеджмент үғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек  түсінік береді. Бұлар батыстағы  іскерлік әлемге «Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру» кітабының авторы ретінде  танымал. Олар былай деп жазады: «Кең мағынада әлеуметтік тұрғыдан қарағанда  менеджмент дегеніміз адамдарға  тән тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника  немесе тәсіл. Мұндай топтың мысалы ретінде  үкіметті, алуан турлі клубтарды  және іскер кәсіпорындарды жатқызуға  болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес менеджменті болуы тиіс. Осы  тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы ретінде қарастыруға болады, әрі сол арқылы белгілі бір  адамдар тобының мақсаттары мен  міндеттері белгіленеді».

Басқарудың осындай жалпы  қағидасы, деп атап көрсетеді авторлар, адамдар топтарының алуан түріне түрліше қолданылғанымен оның түп  негізі, мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджмент негізгі 6 түрге тармақталады:

1.Үкімет. Менеджмент ұғымы  үкімет қызметіне қолданылмағанымен,  Петерсон мен Плоуменнің пікірінше,  оның қызметі барлық жағынан  алғанда менеджменттің жалпы  анықтамасына сәйкес келеді.

2.Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді  ұйымдастыру және оларға жетекшілік  ету.

3.Әскери менеджмент. Мемлекеттік  менеджменттің ерекше түрі. Қарулы  күштерді ұйымдастыру және оларға  жетекшілік ету.

4.Құрама одақтық (ассоциялық) немесе клубтық менеджмент.Мемлекеттік  мекемелер секілді мұнда да  қызметкерлер тобының іс- әрекетін  ұйымдастырып, оларға басшылық ету  қажет.

5.Бизнес-менеджмент. Үкіметтіктен  және мемлекеттіктен өзгеше келетін  менеджменттің ерекше түрі.