Менеджмент

   I Бөлім

 

       

 

         Басқару  процессінің негізгі элементтері

 

 

 

1.1.Менеджмент негіздері пәнінің  міндеті және мақсаты.Алғышарттары.

 

                          

 

                                      Менеджмент түсінігі

 

 

 

«Менеджмент» (аылшын тілінде-manage) «басқару» деген мағнаны білдіреді.

 

«Менеджмент» түсінігінің анықтамалары өте көп. Жалпы менеджмент деп  жеңу өнері ретінде, адамдардың интеллектісін, еңбегін ,жүріс-тұрысының уәжін пайдалану  арқылы алдына койғанмақсаттарына жете алуын айтады.

 

Мағнасы бойынша «менеджмент»термині  «басқару» терминімен ұқсас. Алайда, қазіргі түсінік бойынша «басқару»  ұғымынан «менеджмент» ұғымы кеңірек, өйткені ол адамзат қызметінің әр түріне қолданылады. Мысалы, автомобильдің  және басқада неғұрлым күрделі техникалық  жүйелерді басқару. Ал «менеджмент» термині ұғым деңгейіндегі ілеуметтік экономикалық процесстерді, шаруашылық қызметті, жеке тұлғаны және қызметшілерді басқаруды сиппаттайды.

 

Басқару (басқару )- мақсатқа жетуге бағытталған  іс-қимылдарды ұйымдарды. Менеджмент- өзіне міндетті элемент ретінде адамдарды басқаруды, әлеуметтік ұйымдар мен құрылымдарды басқаруды, әлеуметтік ұйымдар мен құрыдымдарды басқаруды қосатын сәйкес білім облысы бар адам қызметінің сферасы.Менеджмент –бұл нарық жағдайындағы басқару. «Менеджмент» түсінігінің мазмұнынын бірнеше аспектілермен қарастыруға болады:

 

 

 

·       Менеджмент –  бұл әр түрлі ұйымдардағы адамдарға  жетекші ету қызметінің түрі, функциясы,басқару.

 

·       Менеджмент –бұл басқару функциясын жүзеге асыруға  көмектесетін адамзат білімінің облысы.Бұл ғылыми пән.

 

·       Менеджмент –басқару бойынша жұмыс жасаушының әлеуметтәк табы.

 

Менеджментке байланысты бірнеше  авторлардың анығтамалары.

 

«Адамдық қатынастар» мектебінің өкілі Паркер – Роллетт34 анықтамасы: «Менеджмент  - бақару адамдардығ көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз ету».

 

 «Менеджмент -  ұйымның мақсатына  жетуге  және құруына қажетті  бақылау,мотивация,ұйымдастыру,жоспарлау  процестер (Мескон, Альберт, Хейдоуридің  «Менеджмент негіздері» оқулығы.)

 

«Фирманы басқарудың теориясы мен тәжірибесі және нарық жағдайындағы оның қызметшілері» (Веснин «менеджмент негіздері»).

 

«Өндірістің тиімділігін жоғарылату мақсатымен болатын принціптер,әдістер, құралдар мен өндірісті басқару  формаларының жиынтығы » (1988 ж. шетелдік сөздер сөздігі ).

 

«Өзіне міндетті элемент ретінде, адамдарды басқаруды өосатын  сәйкес білім облысы бар адам қызметінің сферасы» (Американдық энциклопедия).

 

«Адамдар көмегімен тиімді жету және қойылм»

 

Менеджменттің 3 маңызды факторын байланыстырады – мақсат, тиімділік, адам.

 

Бәсеке жағдайында тиімділік –фирманың  өміршеңдігінің басты шарты.Фирманы  табыстылықпен,жетістікпен қамтамасыз ететін тиімді менеджмент адамның бейімділігін талап етеді: сыртқы орта бөлігінде  тұтынушының,ал ішкі орта бөлігінде  қызметшінің.

 

 

 

Ұйымдағы менеджмент кешенінің  құрамы мынадай

 

Компоненттерден тұрады:стратегиялық менеджмент,қызментшілерді басқару (қызметші немесе кадырлық менеджмент),технологиялық  процестер мен операцияларды  басқару,қаржыны басқару (қаржылық менеджмент),материалдық – технологиялық жабдықты басқару,өнімді өткізуді басқаруда,жылжымайтын мүлікті басқару,жаңартпашылық менеджмент (дамуды басқару),өнім сапасын немесе қызмет көрсетуді басқару.

 

·       Стратегиялық менеджмент – ,басты стратегиялық шарттарды  құру және жету.Маөсаткерлікті таңдау,оқиғалық анализ, стратегиялық маркетиг,қызметті стратегиялық жоспарлау,ұйымдық құрылымдарды құру және тұзету,стратегияларды жузеге асыруды басқару стратегиялық менеджментке жатады.

 

·       Қызметшілерді  басқару –маңызды менеджмент құршысы.Ұйымның барлық мақсаттары адамдар арқылы жүзеге асады.

 

·       Технологиялық  процестерді басқаруда машина ,аппаратура,механизмдер,сондай-ақ компьютерлер және басқа арнайы құрылғылардың  көмегімен адамдар арқылы жүзеге асады.

 

·       Қаржыны басқаруда кәсіпорынның өндірісті –шаруашылық қызметі қаржыны таратуды тиімділікпен қамтамасыз  ету реттеледі.

 

·       Материалдық-техникалық жабдықтыбасқару шикізатты материалдарды,құрал-саймандарды  қажетті өнімдермен жабдықтауды  қамтамасыз етеді.

 

·       Қткізуді басқару сыртқы ортаның маниторингісін өосатын маркетингтік қызмет арқылы жүзеге асады.

 

·       Жылжымайтын  иүлікті басқаруда эксплуатация,сату,сатып  алу,айырбас,жал және жылжымайтынмүлікпен  байланысты басқа да қолданыстар  сипатталады.

 

·       Жаңартпашылық менеджменті даму ды басқару,өзгермелі жағдайдағы ұйымның тиімділігін жоғарылату мен сақтау үшін қажет.Жаңа өзгерістер жоспарланады,ұйымдастырылады.ынталандырады және бақыланады.

 

·       Сапаны басқару  нарықтық басеке жағдайындағы фирманың бәсекеге тұрақтылығын қолдау үшін міндетті болып табылады.

 

Басқару – белгілі бір бағыттағы  іс-қимылды өзгерту мақсатында ақпарат  арқылы бір жүенің келесі жүйеге  ықпал жасауы.

 

         Менеджмент  пәні ұйымның мақсаттарына жету  мақсатындағы еңбектік, материалдық,қаржылық,ақпараттық ресурстармен басқаруды игереді.

 

         Менеджмент  дегеніміз – бұл өндірістің  тиімділігін жоғарылату мен пайдалану  молайту мақсатында  қолданылатын  принціптер, әдістер және өндірісті  басқару амалдарының жиынтығы.

 

         Менеджменттің міндеті тиімді өндірістік күшке ұйымдастыру үшін адамдарға бағыт беру:

 

·       Өндірістің автоматтандырылуын және жұмысшылардың жоғары маманды  болуын қамтамасыз ету;

 

·       Қызметшілер  жұмысын неғұрлым жоғарғы еңбекақымен  ынталандыру және еңбекке жағдай жасау;

 

·       Фирма қызметінің тиімділігін бақылау, бөлімшелер жұмысын  біріктіру.

 

·       Жаңа нарықты  игеру мен үнемі іздеу;

 

·       Нақты мақсаттарды  анықтау;

 

·       Мақсаттардың басымдылығын, олардық кезектілігін,шешімдердің  дәйектәләгән анықтау;

 

·       Фирманың дамуы  стратегиясының шаруашылық міндеті  мен оларды шешу жолдарын өндіру.

 

 

 

Нарық жағдайында басқару былайша  құрылған:

 

 

 

·       Нарықтың сұранысы мен тұтынуына байланысты фирманың бейімділігінде;

 

·       Өндіріс тиімділігін  жоғарылатуға үнемі талпылануында;

 

·       Шаруашылық өздігінде, соңғы нәтижесіне жауапты болатын  адам ның шешім қабылдау бостандығында;

 

Нарық жағдайына байланысты міндеттер  мен мақсаттарды үнемі түзетуінде. Шешім қабылдау кезінде көптеген есептер үшін компьютерлік техниканың қазіргі негізін қолдану қажеттілігінде.

 

               Менеджмент эволюциясы

 

 

 

Еңбектік қызметті ұйымдастыру  жүйесі – менеджмент ғылым ретінде  АҚШ-та ХIX-XX Ғ.Ғ.пайда болды.Осы кезеңдегі  менеджменттің негізгі бағыттары (мектептер):

 

         Тейлор,Гильберт  және т.б. ғылыми басқару мектебі  (1885-1920) еңбектің ұтымдылығы, материалдық  қызығушылық тиімділігінің жоғарыдауына  әкеледі;

 

Файоль,Вебер және т.б. классикалық  мектебі (1920-1950)-басқарудың жан-жақты  принципі;

 

Маслоу және т.б. адамдық қатынастар мектебі (1930-1950) – адамдар арасындағы қарым – қатынастар;

 

Аржирис,Маркерттің  іс-арекет мектебі  –психологиямен әлеуметтану негізіндегіадамдық потенциалды максималды қолдану;

 

Винер,Аккофаның көлемдік мектебі  – оқиғаларды компьютерлі математикалық үлгілеу.

 

Ғасырдығ басынан (басқару теориясының  пайда болуынан бастап) және 1960 жылдары  басқару принціптері жабық тип  бойынша құрылған.Басқаша айтқанда,жетекшілерді кәсіпорыннан тыс пайда болатын  мәселелер қызықтырмады,әсіресе:бәсеке,өткізу сұрақтары және басқа да сыртқы мәселелер.Фирма қызметі жабық жүйе тұрғысынан қарастырылды.Қазіргі уақытқа дейін біздің республикамыздың кейбір кәсіпорындарында басқарудың бір түрі қолданылады.

 

Басқару ғылыми фирманың қызметі сыртқы ортамен  байланысты болғанда туындайтын мәселерді шешу амалдарына қоғамның  дамуымен,шығарылатын өнімнің күрделіленуімен,ғылыми сыйымды өндірістердің өсуімен қадам жасай бастады.

 

Алайда,басқару  идеалары өзінің дамуында егер фирманың қызығушылықтар орындаушылардың,яғни жұмысшылар мен қызметшілердің  қызығушылықтармен сәйкес келсе ғана максималды пайда алу мүмкін екендігін түсінді,бұл ұтымдылықты адам факторына бейімдеуге әкелді.

 

ХХ ғасырға дейін ұйымды жүйелібасқару  жүйесіне байланысты сұрақтар ешкімді  қызықтырмады,дегенмен ХIX іасырдың басында Роберт Оуэн өзінің көп уақытын ұйымның мақсаттарына басқа адамдардың көмегімен жету мәселелерәне арнады.Тұрақ – жай беріп, жұмыстың жағдайын жақсартып,қосымша еңбекақы төлеп,материалды өызығушылықты дамытты.Қоғамның  дамуы жүйелі басқаруды талап етті.Англияда өнеркәсіптік революция басқаруға деген қызығушылыөты арттырады.1911 жылы Фредерик Тейлордың  «Ғылыми басқару принциптері» еңбегі жарық көрді.Басқарудың ғылыми пән ретіндегі дамуы алға қадам жасауға әкелмеді.

 

Басқарудың теориясының жетістігі басқа математика,әлеуметтану облысындағы білімдердің жетістіктерімен байланысты болады.

 

Эволюция  - біртіндеп даму, өзгеру (антонимі  революция).Қазіргі уақытта  бір-бірін толықтыратын әйгілі төрт басөару мектебі бар, олар басқарудағымектептердің төрт маңызды амалдарынан тұрады.

 

 

 

1.Ғылыми басқару мектебі, 1885 –  1920

 

         Мектептің  көрнекті өкілдері –Фредерик  Тейлор, Френк және Лилия Гилберт.Классикалық  мектептің негізін қалаушы болып  Фредерик Уинслоу Тейлор саналады.Тейлорға  дейін еңбек өнімділігін жоғарылату қозғаушысы «пәндік» принцип болды – қанша жасасаң,сонша аласың.Дегенмен бұл амал ХIX ғасырдың басында өзінің қызметін жойды.Өнеркәсіптің дамуымен қоса басқару осындай қарапайым негіздеме алмады.Тейлор еңбекті жеке жұмысшының өз талқылауы алмастыратын көптеген заңдар мен формулаларды, ережелерді шығаратын  және статистикалық есеп ,өлшеу олардың қозғалысы арқылы тиімді пайдаланатын еңбекті ұйымдастыруды ойлады.Тейлордың пәкәрән орындаушы өндіріс процесін толығымен игеруге жағдайы келмеді,әсіресе, ол үнемі өзгеріп тұратын қозғалыс.Осылайша ғасырдың басында басқарушының рөлі орындаушы не істейді,қалай істейді,қандай көлемде істеу керектігі туралы шешумен негізделді.

 

         Тейлор  орындаушының жұмысын құрамды  бөліктерге бөлді.Бөлік қозғалыстарды хронометрлеп.ал жұмыс күндерін секундтармен белгіледі.Алайда хронометраж жұмыстың өзін ұтымды  жасау  нәтижесінде барлық мүмкіндіктерді нақты анықтауға әкелді деп санауға болмайды және кей жағдайларда еңбек пен демалыс кезектілігін кіргізу керек.

 

Мысалы, Ф.Тейлор ұсынған әдісті қолдана  отырып жұмыс күйінде 12,5 тонна жүкті  тасымалдайтын жоғары маманды жүк  тиеуші 47тонна салмағы бар жүкті  тасымалдады.

 

 

 

 Осылайша, Тейлор тәжірибеде  жұмысшының өз жұмыс күнінұзақ  уақытта ұтымды жіберуін анықтап,жұмыстың белгілі біркөлемін тапты.

 

Тейлордың теоретикалық  жұмыстарын ережелерге сәйкес, неміс әлеуметтанушы  Макс Вебер талдаған,негіздеген қатаң  тәртіп жұмыстың неғұрлым тиімді әдісі  болып табылатындығын негіздеді.

 

Бөлек құрамды элементтерге жіктелінген жұмыс – қатаң регламентация мен бақылауға негізделген Тейлор-Вебердің теориясына негізделген  қозғалыстар болу керек.

 

Классикалық мектеп үшін арнайы сағаттар – микрохрономерт және кинокамера арқылы Ырэнк және Лилия Гилбертзерттеулері бір үлгідегі болып табылады және ол сағаттар еңбекті ұйымдастыру 17 кол саусақтарының элементарлы қозғалыстарына негізделгендігін сипаттады.

 

Вебердің ойынша,қызмет жасап тұрған ұйымды құрамды бөліктерге бөлу мүмкін және оның әрбіреуінің жұмысын нөмірлеу де мүмкін.Еңбекті бұлай бөлу қызметшілерді мамандандырады және ұйымды желілік белгі бойынша құрайды, демек әр орындаушы өз қозғалысы үшін тек қана жоғарғы басшы алдында жауапты болады.Сонымен қатар.бюрократиялық  жүйелерді құру бойынша басқа да ойлар  негізделді және ұсынылды.Ол басқарушылардың  көлемі  мен функцияларын реттеуге болады деп болжады.Вебер бұл құрылымның негізінде қандай жарылыс күші жақындығын сезбеген де.Бюрократиялық жүйенің ерекшелігі бар, «қызметшілердің көмегі мен жұмыстың көлемі бір-бірімен байланысты емес».

 

Бұл қорытындыны анықтауға байланысты жұмыстар Паркинсон заңының  авторының  атымен аталған  елеулі жорамалды  растады.Паркинсонмен анықталған статистикалық  мәліметтер өте пайдалы:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бұл мектептің  басты негіздері:

 

·       Ғылыми менеджменттің әдістемесінің алғашқы фазасыжұмыстың мазмұнын  талдау және оның негізгі компоненттерін анықтау болды;

 

·       Жұмыс операциялары оның  неғрлым тиімді орындалуына  жетуге байланысты өзгеріп отырады;

 

·       Бұл операцияларды шығару  нормалары  құрылды;

 

·       Жұмысшылардың  өнемділігінің молаюы мен өндірістің  көлемінің өсуіне қызығушылықтарын  ынталандыру мақсатында қоладнылады;

 

·       Жұмысшыларды оқытуға көп мән  берілді;

 

·       Басқару фунцияларының жұмыстың нақты орындалуынан жоспарлаудан болуы;

 

·       Басқару бойынша жұмыс бұл  белгілі бір мамандық, бірақ өндірісті  басқару жағынан қарастырылды.

 

2.Басқарудағы  классикалық немесе әкімшілік  мектеп,1920-1950