Металл ақша айналысы және қағаз ақшаға өту себептері

Сурет-3 – Еліміздегі ақша массасы мен қолма-қол ақшалардың үлес салмағы www.Stat.kz.

 

Қағаз ақшалар  тек қана айналыс құралы және төлем  құралы қызметiн атқарады. Олардың  айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы  жетiспеушiлiгiне байланысты шығарумен  түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң  табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Сондықтан қағаз ақшалардың айналыстағы үлесі мен қажетті  мөлшерін нақты белгілеу ақша айналысының  бұзылуының, инфляцияның алдын алады. Бұл мәселе әсіресе Қазақстан  үшін өте маңызды болды. Оның басты  себебі, осыдан 8-9 жыл бұрын экономикада  жоғары инфляция деңгейінің пайда болуының басты себептерінің бірі жалпы шаруашылықтың  дамымауы, істелген шаруашыылқ қызметтер  болмағандықтан айналыста артық  ақшалар үлесі өсіп кетті және мемлекетеміз бюджеттік тапшылықты уақытша жауып отыру үшін айналысқа  артық қағаз ақшалар шығаруға мәжбүр болуымен сипатталады.

Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің 2011 жылғы деректерi бойынша 2011 жылдың 1 қаңтарына ақша жиыны (М3) 8 608 602 млн.теңге, соның iшiнде айналымдағы қолма-қол ақша (М0) – 1 094 781 млн. теңге болды. М1 көрсеткiшiнiң өсiмi 3 112 623 млн.теңге құраса, М2 көрсеткіштері 6 649 830 млн.теңгені құрады.

Сонымен қатар еліміздегі қолма-қол ақшалардың құрамы жылдан жылға экономика салаларының  дамуымен бірге өсіп келе жатыр. Сонымен қатар елде қолма-қол ақшалармен қатар қолма-қолсыз ақшалар да жылдан-жылға өсіп келе жатыр.

Қазақстан Республикасының  ақша айналысындағы ақша агрегаттарының бүгінгі таңдағы жалпы көрінісін  келесі кестеден көре аламыз.

 

 

 

Кесте 1 Ақша агрегаттары мен массасы

Млн.теңге
				12.10		01.11	02.11	03.11	04.11	05.11	06.11
1. Ақша базасы (резервтiк ақша)				2 572 217		2 641 507	2 630 137	2 810 231	2 906 459	2 842 547	2 888 094
айдағы өзгеріс, %				8,4		2,7	-0,4	6,8	3,4	-2,2	1,6
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				5		2,7	2,3	9,3	13	10,5	12,3
оның iшiнде:
1.1 ҚҰБ-нен тыс қолма-қол ақша				1 306 208		1 252 898	1 248 329	1 253 260	1 279 954	1 301 055	1 350 259
1.2 ЕДБ-дiң және басқа ұйымдардың
ҚҰБ-дегі депозиттерi				1 266 009		1 388 608	1 381 808	1 556 971	1 626 505	1 541 493	1 537 835
Ақша базасы (тар мағынада)				2 142 999		2 196 323	2 143 030	2 351 402	2 350 156	2 307 583	2 358 248
айдағы өзгеріс, %				5,9		2,5	-2,4	9,7	-0,1	-1,8	2,2
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				9,2		2,5	0	9,7	9,7	7,7	10
оның iшiнде:
ЕДБ-дiң ҚҰБ-дегі резервтiк депозиттерi				292 371		387 193	342 311	499 793	454 557	308 051	329 837
2. МО
(айналыстағы қолма-қол ақша)				1 148 489		1 094 781	1 091 552	1 097 141	1 124 804	1 142 660	1 191 674
айдағы өзгеріс, %				6,9		-4,7	-0,3	0,5	2,5	1,6	4,3
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				25,7		-4,7	-5	-4,5	-2,1	-0,5	3,8
3. М1				3 116 049		3 112 623	3 137 096	3 440 728	3 489 824	3 519 077	3 684 065
айдағы өзгеріс, %				4,9		-0,1	0,8	9,7	1,4	0,8	4,7
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				26,8		-0,1	0,7	10,4	12	12,9	18,2
оның iшiнде:
3.1 халықтың теңгедегi аудармалы депозиттерi				226 520		204 599	215 104	218 561	226 724	222 000	246 215
3.2 банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегi аудармалы депозиттерi				1 741 040		1 813 243	1 830 440	2 125 027	2 138 295	2 154 417	2 246 175
4. М2				6 570 099		6 649 830	6 802 837	7 167 153	7 252 484	7 209 417	7 568 969
айдағы өзгеріс, %				-0,7		1,2	2,3	5,4	1,2	-0,6	5
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				23,1		1,2	3,5	9,1	10,4	9,7	15,2
оның iшiнде:
4.1 халықтың теңгедегi басқа депозиттерi
және шетел валютасындағы
аудармалы депозиттерi				1 042 679		1 068 366	1 102 930	1 129 511	1 159 940	1 179 218	1 221 544
4.2 банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегi басқа депозиттерi
және шетел валютасындағы
аудармалы депозиттерi				2 411 371		2 468 841	2 562 811	2 596 914	2 602 721	2 511 122	2 663 360
5. М3 (ақша массасы)				8 482 828		8 608 602	8 605 665	8 923 852	9 016 130	8 968 234	9 360 212
айдағы өзгеріс, %				-0,5		1,5	0	3,7	1	-0,5	4,4
жылдың басынан бергі кезеңдегі өзгеріс, %				13,3		1,5	1,4	5,2	6,3	5,7	10,3
оның iшiнде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы
басқа депозиттерi				925 678		935 916	929 259	928 641	935 429	931 758	972 201
5.2 банктік емес заңды тұлғалардың
шетел валютасындағы
басқа депозиттерi				987 051		1 022 856	873 569	828 059	828 217	827 059	819 042

 

Жоғарыдағы кестеден көретініміз 2011 жылдың алтыншы айына дейінгі еліміздегі ақша агрегаттарының өзгерісі негізінен ай сайынғы ауытқуларын есептемегенде жалпы жыл басындағы көрсеткіштерге сәйкес өсіп келе жатыр. Бұл әдеттегідей елдегі экономикалық өсу мен ақша базасының жалпылама өсуіне байланысты бірқалыпты өсу байқалады.

Бүгінгі таңда экономиканың дамуы, экономикалық қарым-қатынастардың жаңа формаларының дамуына байланысты және төлем жүйесінің  жан-жақты дамуына байланысты ақшаның  жаңа формалары пайда бола бастады  және олар өзінің белгілі бір ерекшеліктеріне  байланысты кейбір экономикалық операцияларды  жүргізуді өте тиімді болып келеді. Ол ақша формаларына негізінен несиелік ақшаларды жатқызсақ болады.

Ақша  жиыны көлемiнiң өзгеруiне айналыстағы  ақша жиынының өзгермелiгi мен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етедi. Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуiне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруiне, срнымен бiрге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына, несиелiк операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы пайыз деңгейiне және т. б. байланысты өзгередi.

       Соңғы жылдардағы ақша агрегаттарының  динамикасына тоқсандық үрдістердің  ұқсастығы  тəн.  Ақша  агрегаттарының  өзгерістері  қарқынының 1-тоқсандағы  маусымдық (ең  жоғары)  төмендеуінен  жəне  кейіннен  ұлғаюынан   кейін 3-тоқсанда олардың  өсуінде   қарқынның  кейбір  бəсеңдеуі   болды. 2010  жылғы 3-тоқсанның қорытындысы бойынша барлық  ақша  агрегаттарының  өсу қарқыны өткен жылдың осындай кезеңіне қарағанда біршама төмен болды (3-сурет).

 

Сурет-4 –  Қазақстандағы ақша агрегеттарының динамикасы

 

       Ақша  базасы 2010 жылғы 3-тоқсанда 402,9 млрд.  теңгеге дейін 3,7%  ұлғайды. Оның  ұлғаюының негізгі факторлары  таза  халықаралық резервтердің  де  жəне  сол сияқты Ұлттық  Банктің таза  ішкі  активтерінің  де  өсуі  болды. Ал  ағымдағы  жылдың өткен тоқсандарында таза ішкі активтер төмендеуді көрсеткен еді (1-кесте).

Елдің макроэкономиклық тұрақтылығы, қаржы секторының жедел  әрі сапалы дамуы, соңғы жылдардағы сыртқы экономикалық жағдайлың жақсаруы Ұлттық Банктің жаңа сапалы кезендік дамуына көшуіне себеп болды. Бұл банк стратегиясы ақша-несие  саясатиын нақты жүргізуге, осы  арқылы коммерциялық банктердің қызметтері мен активтілігін дамытуды және ақша айналысын тұрақтандыруды жолға  қоюда.

 

 

 

 

 

 

3 ЕЛІМІЗДЕГІ АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ  БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ  ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

Жалпы мемлекеттiк  заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады.Қазақстан Республикасында  ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы”  Қазақстан Республикасы Президентiнiң  заң күшi бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған.  Жарғы ақша айналысының  ұйымдастыру негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi,  ақша белгiлерiнiң эмиссиясы,  сонымен  қатар монеталарды жасау тәртiбi,  ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады.  Ал мұның  алдында тұнғыш рет 1993 жылы ұлттық валютамыз  теңгенi айналысқа шығарып, экономикада жаппай етек алған инфляцияға төтеп бердiк. Ұлттық валютаның тиiмдi жолға түскенiн және ұлттық экономика дамуына тиiмдi жол ашып отырғандығын көруге болады.

Теңге толық  қанды даму барысында. Бұл ұлттық валютаны кең көлемде қаржы секторында реформалауды 1993 жылы 15 қарашада енгізілгеннен  бастап іске асты. Бұл салада әлемдік  стандарттарға қол жеткізу Қазақстанның қаржы жүйесінің жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді. ТМД елдері бойынша қаржы жүйеміз неғұрлым рыноктық талаптарға сай дамыған, мемлекеттік  араласудан өзара арылып шыққан жүйелердің бірі болып табылады.

Бүгінде қаржы секторының барлық сегменттерінде құрылымдық реформалар жүргізілуде. Қазақстан  Республикасының банк жүйесі банк қызметтері бойынша әлемдік стандарттарға  өтуді қолға алды. Еліміздің зейнетақы  және төлем жүйелері ТМД елдері ішіндегі ең дамыған жүйелер болып отыр. Біздің қаржы жүйеміздегі Ұлттық банк басқа елдерге үлгі ретінде  алынуда. Осылайша Қазақстан Ұлттық банкі ТМД елдерінің жалғыз орталық  банкі қызметін атқаруда.

Еліміздің Ұлттық банкі бүгінде осы деңгейде сапалы түрде қысқа мерзім аралығында ақша-несие саясатының дамыған елдердегі  стандарттарына өтуіне байланысты болып  отыр. Оның негізі 2004 жылы 1 қаңтарынан бастап Ұлттық банктің экономиканы  реттеудегі басты мақсаты бағаның  тұрақтылығын сақтау, яғни ақша-несие  саясатының басқа түрлері (айырбас  бағамы, ақша агрегаттары) бастапқы мақсат болып табылмайды.

Ұлттық  банк негізгі мақсатын орындаудағы  міндеттері мемлекеттік ақша-несие  саясатымен ұштасып, елдің төлем  балансының функционалды дамуын қамтамасыз ету, валюталық реттеу және валюталық  бақылауды жүргізу, қаржы жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз ету болып  табылады.

Ұлттық  банктің ақша-несие саясатындағы негізгі мақсаты ретінде бағаның  тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін өзінің алдағы уақыттардағы саясаттарын алдағы жылдарға белгіленген шамалар негізінде  қатаң түрде жүргізуге бағытталып отыр. Осы саясат негізінде инфляцияның  мақсатты көрсеткіштерін және Ұлттық банк инфляциялық таргеттеу бойынша  Еуропалық кеңістіктің стандарттарына өту барысындағы шараларын айтып кетуге болады.

Банк жүйесiн  реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты өзiнiң меншiктi қуатын енгiзуi, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен  байланысты жағдайды түбiрiмен өзгерттi.  Осыған байланысты 1992 – 1993 ж.ж.  қолма-қол  ақшаның тапшылығы тұсында енгiзiлген директивтi саясаттың орнына Республикамызда  қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдiстерiнiң  алғышарттары жасалынды.

Дамыған елдерге  бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өрiс  алып жатыр.  АҚШ – та халықтың есеп айырысуларының 25-27%- зы ғана қолма-қол  ақшамен, ал қалғаны чек, несиелiк  карточталар т.б. көмегiмен жүргiзiледi. Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткендей , ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды.  Ақша айналымын қолма-қол  және қолма- қолсыз деп қана қатаң  түрде шектеудi ғалымдар онша қабылдай қоймады.

Басқа депозиттер – негiзiнен, ол белгiлi уақыт аралығынан кейiн ғана алынатындығы немесе әр түрлi шектеулерi жай коммерциялық операцияларда бiраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизмiне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетiн жинақ және мерзiмдi депозиттер.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң деректерi бойынша  2009 жылдың 1 мамырына ақша жиыны (М3) 1090,3 млрд. теңге (1,05,2008ж. – 816,5 млрд.теңге), соның iшiнде айналымдағы қолма-қол ақша (М0) – 257 млрд. теңге ( 1,05,2008ж, - 167 млрд. теңге) болды. М3 көрсеткiшiнiң өсiмi өткен жылдың тиiстi кезеңiндегi деректермен салыстырғанда 33,5% ағымдағы жылдың 1 сәуiрiмен салыстырғанда –3,5%. Ақша жиынының жалпы көлемiндегi қолма-қол ақша үлесi 2009 жылы сәуiр айының соңында 23,6% болды, өткен аймен салыстырғанда 0,4 пайыздық тармаққа көбейдi.

Сонымен қатар  елде қолма-қол ақшалармен қатар  қолма-қолсыз ақшалар да жылдан-жылға  өсіп келе жатыр. Оның басты себебіне соңғы жылдардағы экспорттық қызметтердің көлемінің ақшалай сипатының  тым жоғары өсіп кетуі, елдегі әлеуметтік сала бойынша халыққа айлықтардың  өсуі және жалпы экономиканың өсуімен  тікелей байланысты болып.

Осы аталған барлық ақшаларды елдің ақша массасы  деп те атасақ болады. Осы ақша массасындағы қолма-қол ақшалардың үлесін келесі 2-ші суреттен көре аламыз. Егер ақша массасындағы қолма-қол ақша үлесі артық болатын  болса, онда елде инфляциялық тоқулар  басталады.

Қазіргі таңда ақша-несие саясатын жүзеге асыруда онымен бірге орын алып отырған  мәселелер тобын айта кету қажет, олар өздеріне ерекше оларға:

• Экономиканың жаппай қызуы,
• Шетел капиталдарының жоғары ағылымы,
• Қаржы рыногының өтімділігінің азаюы. 

Осыған  байланысты инфляция тек қана Ұлттық Банк бақылауында ғана анықталып  қоймай, ол кең мақсатта еліміздің  ішкі және сыртқы жағдайларына тәуелді  болып отыр.

Бүгінгі таңдағы ақша-несие саясатының негізгі  мәселесі белгіленген инфляция мөлшерінің тұрақты деңгейін сақтау және елдегі қазіргі болып жатқан қаржылық, несие  беру бойынша туындап отырған  мәселелерді реттеу болып табылады. 2008 жылы еліміздегі инфляция деңгейінің біршама өсуі байқалды. Оның мөлшерін мемлекеттік есептеу мекемелері 9-10% шамасында деп болжаса, ал тәуелсіз сараптаушы орындар инфляция 2008 жылы 15-20% шамасында орын алады деп болжауда.

2008-2011 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы келесі 2-ші кестеде көрініс тапқан. /18, 2 бет/

 

Кесте 2 - 2008-2011 жылдарға арналған ақша-несие саясатындағы инфляцияны таргеттеу көрсеткіштерінің белгіленуі

Көрсеткіштер	2008	2009	2010	2011
Базалық инфляция орташа, %	9-10	5-7	4-6	4-6
Инфляция (ТБИ) орташа, %	9-10	6-8	5-7	5-7
Қайта қаржыландыру пайызы, %	9,0	7-8	7	6,5
ҚҰБ жалпы алтын-валюта резерві,млн АҚШ доллары	4852	5156	5679	6438
өзгерістер, %	54,5	6,3	10,1	13,4
Ақша базасы, млрд теңге	312	411	495	574
өзгерістер, %	50	31,6	20,3	16,1
Ақша массасы  млрд теңге	1026	1325	1607	1898
өзгерістер. %	34,2	29,1	21,3	18,1
Банк жүйесіндегі  резиденттердің депозиттері, млрд теңге	780	972	1183	1407
өзгерістер, %	29,4	24,6	21,7	18,1
Экономикаға беретін  банктік несиелер,млрд теңге	940	1225	1520	1844
өзгерістер, %	39,8	30,3	24,1	21,3
Жеке тұлғалардыңтеңгедегі мерзімді депозиттері бойынша орташа өлшемді мөлшерлеме   %	10-11	9-10,5	8-9,5	7-9
Заңды тұлғаларға берілген теңгедегі несиелер бойынша  орташа өлшенген мөлшерлеме, %	14,5	12-13,5	11-13	10-12
* Банки Қазахстана, №1, - 2009  г.