Металл ақша айналысы және қағаз ақшаға өту себептері

Ескерту: қайнар көзі - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi  2009 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2009г

 

1-ші кестеден  көріп отырғанымыздай 2004-2008 жылға арналған ақша-несие саясатының басты мақсаты орташа жылдық базалық инфляцияны – 2004 жылы 4-6% және 2005-2008 жылдары 3-5% шегінде ұстау қажеттігі мақсат етілді.

Бүгінгі таңдағы ақша-несие саясатының негізгі  мәселесі белгіленген инфляция мөлшерінің тұрақты деңгейін сақтау және елдегі қазіргі болып жатқан қаржылық, несие  беру бойынша туындап отырған  мәселелерді реттеу болып табылады. 2009 жылы еліміздегі инфляция деңгейінің біршама өсуі байқалды. Оның мөлшерін мемлекеттік есептеу мекемелері 10% шамасында деп болжаса, ал тәуелсіз сараптаушы орындар инфляция 2008 жылы 13% шамасында орын алды деп хабарланды. Ал өткен 2010 жылы инфляция деңгейі 8% шамада сақталды, ал биылғы 2011 жылы статистикалық агенттіктердің болжауынша елдегі инфляция деңгейі 7-9 % шамасында болады деп межеленуде.

ҚР-ғы 2002-2010 жылдардағы инфляцияның жылдық көрсеткіштерін келесі суреттен көре аламыз.

Сурет 6 – Елiмiздегi 2002-2010 жылдар аралығындағы инфляцияның деңейi

 

2008 жылдың тоғызыншы айынан басталған инфляцияның кең ауқымды орын алуы негізінен экономиканың келесі салаларында орын алды: астық өнімдері, яғни астыққа деген шетелдік сатып алушылардың жоғарғы сұранысы, нан және жалпы тағам өнімдерінің қымбаттауы, жанар-жағармайдың үздіксіз өсіп келе жатқандығы, елде энергия және газ бағасы тарифтерінің күрт өсуі, осының салдарынан барлық өндірістердің шығындары көбейіп, жалпы өндіріс пен өнеркәсіп бағалары өсуде.  Мысалы, осы уақытта елімізде нан бағасы 30-35 теңгеден 55-65 теңгеге дейін өсіп кетті, яғни 100%-ға өсті, ал электр энергиясы 6-7 теңге шамасынан 9-10 теңге аралығына дейін өсті. Жанар-жағармайдың бағасы өсуде, оның ішінде бензиннің 93 маркалысы 77 теңгеден қазіргі уақытта 86-89 теңге аралығына дейін өсті.

Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше  көрсеткiштерге бөлуге болады:

1) ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай пайдаланылады:

2) тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы        

мен ақша сұранысы;

3) реттеу барысында  белгiленетiн параметрлер бойынша сандық         

және сапалық;

4) уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа

және ұзақ мерзiмдi құралдары; 

5) ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi; /11/

Жалпы құралдар ақша нарығында қалыптасатын қатынастар (мысалы, бiрыңғай есептiк мөлшерлеме) жиынтығына ықпал етедi. Iрiктемелi әдiстер басқарылатын объектiлердi саралауды (мысалы, пайыздық мөлшерлеменi немесе резерв талаптарын саралау) көздейдi.

Ұлттық  Банк ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз етсе, енді соңғы  өзгерістерге сәйкес Ұлттық банктің  негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

Инфляциялық шектеу принципінің басты ерекшелігі оның келешекке қарауы, атап айтқанда, ақша-несие саясатының орта және ұзақ мерзімді кезеңде инфляцияға ықпал  етуін ескере отырып, ақша-несие  саясатының параметрлерін қабылдау болып табылады.

Қазіргі таңда ақша-несие саясатын жүзеге асыруда онымен бірге орын алып отырған  мәселелер тобын айта кету қажет, олар өздеріне ерекше оларға:

• Экономиканың жаппай қызуы,
• Шетел капиталдарының жоғары ағылымы,
• Қаржы рыногының өтімділігінің азаюы.

Осыған  байланысты инфляция тек қана Ұлттық банк бақылауында ғана анықталып  қоймай, ол кең мақсатта еліміздің  ішкі және сыртқы жағдайларына тәуелді  болып отыр. Макроэкономикалық көрсеткіштер мен инфляция арасындағы байланысты есеке отырып Ұлттық банк оларды реттеудегі трансмиссионды механизм – комплексті шараларға әсер ету әдістерін  қолдануда.

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жұмыс барысында  ақша басты экономикалық категориялардың  бiрi екендiгiне көзiмiз жеттi Кез –  келген тауар айналысында ақша айырбас  құралы болып табылады.  Тауар  және ақша бiр – бiрiнен бөлiнбейдi.

Қорыта келгенде,  ақша басты экономикалық категориялардың бiрi.  Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент,  ерекше тауар,  онда барлық басқа тауардың құны бейленедi  және оның делдал ретiнде қатысуымен тауар өндiрушiлер  арасында еңбек  өнiмдерiнiң  айырбасы  үздiксiз  жасала  бередi. Жалпыға  бердей  эквивалент  ролi  тарихи  түрде  алтынға бейiм.

Ал алтын өз кезегінде металл ақшаларға жатады және металл ақша айналысының негізгі  түрі екені белгілі. Алайда қазіргі  қоғамда алытн құн өлшемі құралы болып табылғанымен ол жалпыақша  айналысында қолданылмайды, оның орнын  қағаз және несие ақшалары толтырған. Яғни қоғамдық дамуда ақшаның металл ақшадан қағаз ақшаларға өтуі заманның талаптарына сай туындады.

Сонымен металл алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң, яғни қағаз ақшалардың  пайда болуының мынадай негізгі  себептерін атап өтсек болады:

• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын ынталандырмады.

Сондай-ақ ақшаның  жалпы құрылымы,  оның теориялары қоғамның дамып,  өзгеруiмен қатар  бiрге дамып,  жан-жақты жетiлуде.  Егер де бұрындары сатып алу-сату процесi жалпыға бiрдей эквивалентпен  алтынмен жүргiзiлсе,  бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда,  сонымен қатар дүниежүзiлiк  ақшалар пайда болып,  олардың  құрылымы күннен-күнге дамуда.

Соңғы жылдары  еліміз экономикасында ақша айналысы тым жылдам дамуына және айналыстағы  қолма-қол ақша массасының өсіп кетуіне  байланысты соңғы 2-3 жылдағы инфляция қарқынының ақырындап өсіп келе жатқандығын айтсақ болады. Егер экономика осы қарқында дами беретін болса, экономиканы реттеу қаржы саласының ғана қолында болып, ал оның түп негізі өндіріс саласын тиімді дамытпасақ алдағы жылдары инфляциялық толқу орын алып отыр. 

Осыған  байланысты еліміз 2008-2010 жылдарға Ұлттық банк инфляциялық тұрақтылықты және оның төменгі деңгейін сақтау үшін ақша-несие саясатын жүзеге асырып, ал еліміздің Үкіметі ұлттық экономиканы шикізаттық экономикадан алып шығатын индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыруда.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р.  Президентiнiң  заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
2. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы  //  13.12.1996.
3. “Қ.Р-ның вексель айналысы  туралы” Қ.Р-ның Заңы  //  28.04.1998ж.
4. «Деньги,  кредит,  банки»   Учебник  /  Под. Ред.  О.И Лаврушина,  Изд.

2-е,  - Москва: 1999г.

5. «Ақша,  несие,  банктер»  Оқулық /  Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика,  2001ж. - 466 б.
6. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы,    Қазақ университетi,  2004 ж. – 248 бет.
7. Абрамова М.А.,   Александрова Л.С.  /   Финансы,  денежные обращение и кредит.   Учебние пособие – Москва , 1996г.
8. Баян Көшенова , Оқу құралы  / Ақша,  несие,  банктер,  валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
9. Бункина М.К.  /  Деньги,  банки,  валюта,  Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
10. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. / «Экономическая теория». - Санк-     Петербург. -  2001. – 362 с.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке»  // Банки Казахстана,

№ 9, 8- 2010 г. 2-3 стр.

12. Вестник КазНУ. Серия экономическая. №3. – 2008 г. 33-35 стр.
13. Баймуратов У.Б. «Электронные деньги: проблемы и перспективы»  // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 18-21 стр.
14. Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Дағдарыстың ұлттық экономикаға әсері //«Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №4(26). 2010г.
15. «Статистикалық мәліметтер»  // Банки Казахстан, 2011, №1,2  89стр.
16. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №47 от 7 сентября 2011 года.