Салықтардың ықпалы

Салықтардың ықпалы 

     Егер  өкімет қандай да бір тауардың  әрбір сатылған бірлігіне 1 долларға  тең салық салса, онда сол  тауардың бағасы қалай өзгереді? Көбісі былай деп жауап берер  еді: баға 1 долларға өседі, яғни  тұтынушылар, салықты енгізгенде  дейін төленген бағаға қарағанда,  арбір сатып алынған тауар  бірлігіне 1 доллар артық төлейді.  Бірақ мұндай жауап қате болып  саналады.

    Келесі сұраққа жауап беріп көріңіз. Өкімет жанармайдың галлонына 50 цент мөлшерінде салық салғысы келеді, яғни салық жинаудың екі әдісінен біреуі таңдайды. Бірінші әдіс бойынша бензоколонканың әрбір иесі арнайы жабық қорапқа салықтың жиынды (сбор) салуға міндетті. Содан кейін, ол салықтық жиынды өкіметтің өкілі келіп алады. Ал екінші әдіс бойынша, тұтынушы салықты тікелей өкіметке төлейді. Аталған екі әдістің қайсысы тұтынушыға қымбатқа түседі? Көбісі екінші әдіс деп айтады, бірақ бұл да дұрыс емес.

    Салықтық  ауыртпалық (бремя) тұтынушы мен  өндіруші арасында бөлінеді. Сондықтан  екі әдіс те тұтынушыға бірдей  салаға айналды. Тұтынушыға келетін  салықтық ауыртпалықтың үлесі  ұсыныс пен сұраныс қисықтарының  түрлеріне байланысты болады. Көбінесе  сұраныс пен ұсыныс икемділіктерінің  ара қатынастарына байланысты. Сөйтіп, бірінші сұрағымызда тауардың  бағасы, 1 доллар салық енгізгеннің  нәтижесінде өседі, бірақ бұл  өсу 1 доллардан аз болады және  көп жағдайда едәуір аз болады. Бұны түсіну үшін сұраныс пен  ұсыныс қисықтарының және нарықтағы  сатылымның бағасы мен көлемі  қалай өзгеретінін өарастырып  көрейік.

    Тауар  бірлігіне салынған салықты қарастырайық. Бұл  салық құнға салынған  салыққа салықтан өзге болады. Құнға салынған салыққа, сатылудан  түскен мемлекеттік салық жатады.

     Өкімет қандай да  бір тауардың әрбір бірлігінен t центқа тең салық жинайды  деп жорамалдайық. Егер салықтық  заң сақталса, өкімет тауардың  әрбір сатылған бірлігінен t цент  алады. Бұл мынаны білдіреді.  Тұтынушының тауарға төлейтін  бағасы, өндірушінің t центқа алатын  бағасынан көп болады. Бұл ара  қатынас төмендегі суретте бейнеленген.  Мұндағы P_o мен Q_o -  

Сурет-1. Салықтың төлемдерінің реттелуі. P_b – тұтынушының төлейтін бағасы ясалықты қосқанда), Ps – өндірушінің, салықты қоспағанда, алатын бағасы.

     Бұл мысалда cалықтық төлемдер тұтынушы мен өндіруші арасында біршама тең бөлінген. Тұтынушылардың шығындары А+B-ға тең, өндірушілердің шығындары D+C-ға тең. Өкіметке түскен салық A+D-ға тең, алқайтарымсыз шығындар B+C-ға тең.

салықты енгізгенге дейін сатылымның бағасы мен көлемнің теңдігі. P_b – бұл тұтынушы төлейтін баға. Ps – бұл өндірушінің салықты енгізгеннен кейін алатын бағасы. Ескере кетейік, P_b – P_s =t, сондықтан өкімет өзі жоспарланған соманы алады.

     Салықты  енгізгеннен кейін нарықтағы  сатылымдардың көлемі қандай  болатындығын қалай анықтауға  болады? Және салық сомасы тұтынушылар  мен өндірушілер арасында қалай  бөлінеді?Біріншіден тұтынушыға  ең алдымен оның қандай P_b баға төлейтіні маңызды. Тұтынушы сатып алатын тауар мөлшері сұраныс қисығында көрсетілген, егер P_b  баға мен сұраныс қисығының қиылысу нүктесін табатын болсақ, оны оңай анықтауға болады. Сол сияқты өндірушіні алдыменен ол алатын таза баға P_s қызықтырады. Егер P_s баға берілсе, онда өндірілетін тауардың мөлшері ұсыныс пен P_s  бағаның қиылысу нүктесінде анықталады. Сонымен сатылған тауардың мөлшері сатылып алынған тауардың мөлшеріне тең болу керек. Сөйтіп, сату көлемі сұраныс қисығындағы P_b  бағасына, және ұсыныс қисығындағы P_s  бағасына сәйкес келеді. Мұндағы P_b – P_s бағаларының 

ұдағы Р_о мен Q_о – ның арасындағы айырма t салығының көлеміне тең. 1- суреттегі бұл сатылатын көлемі  Q₁ -ге тең.

     Салықтың  тлемеуін кім жүзеге асырады?

1-суреттегі көріп  отырғанымыздай, салықтық ауыртпалық  тұтынушылар мен өндірушілер  арасында шамамен тең бөлінген.

    Нарықтық  баға (тұтынушы төлейтін баға) салық  сомасының шамамен жартысына  тең болатын мөлшерге өсті. Ал  өндіруші алатын баға, салық сомасының  шамамен жартысына тең болатын  мөлшерге дейін төмендеді.

    Салықты  енгізгеннен кейін 4шарт орындалу  қажет:

1. Сатылған тауар мөлшері мен тұтынушы бағысы  Pb сұраныс қисығында жату керек(себебі тұтынушыны тек олар төлейтін баға ғана қызықтырады).
2. Сатылған тауар мөлшері мен өндіруші бағасы Рес ұсыныс қисығының бойында жату керек(себебі өндірушіні тек олардың, салықты санамағанда, тауар бірлігінен алатын ақша мөлшері ғана қызықтырады)
3. Сұраныс ұсынысқа тең болу керек(1-суреттегі Q₁).
4. Тұтынушы бағасы мен өндіруші бағасы арасындағы айырма t салық сомасына тең болу керек.

    Жоғарыда  келтірілген шарттарды келесі  теңдеулермен жазуға болады:

Qᵈ=Qᵈ(Pb)

Qˢ=Qˢ(Ps)

Qᵈ=Qˢ

P_b-P_s=t 

     Егеp  сұраныс Qᵈ(P_b) пен ұсыныс Q(Р_s) қисықтары белгілі болса, сонымен қатар t салық мөлшері де, онда тұтынушы бағасы Ри, өндірішу бағасы Рs, сонымен қатар ұсыныс пен сұраныс көлемдерін теңдеуден табуға болады.

2-суреттен көріп  отырғанымыздай, салықтың енгізілуі  қайтарымсыз шығындардың пайда  болуына әкеп соқтырады.  Тұтынушылар  жоғарырақ баға төлемейтіндіктен, тұтынушы артықшылығы мынандай  мөлшерде өзгереді: 

Ал сатушылар  төменірек баға алатындықтан, өндірушінің  артықшылығы мынандай мөлшерде өзгереді: 

   Өкіметке түсетін салықтар  t Q₁ құрайды, яғни A және D төртбұрыштарының аудандарының сомасына тең болады. Сондықтан қосылған қосу өкіметтің табысы –A-B-C-D+A+D=-B-C тең болады. B және C ұшбұрыштары салық енгізуден қайтарымсыз шығындарды бейнелейді. 

2-сурет. Салықтың  ықпалы сұраныс пен ұсыныстың  икемділіктеріне байланысты.

     1-суретте  көрсетілгендей, салық сомасы өндіруші  мен тұтынушы арасында шамамен  бірдей бейнелеген. Бірақ кей  жағдаййда ол басқаша болады. Егер сұраныс салыстырмалы түрде  икемсіз болып, ал ұсыныс икемді  болса, онда салық ауыртпалығы  негізінен тұтынушыларға келіп  түседі.   2-суреттің а-жағдайында  оның неге солай болатындығы  белгіленген: сұраныстың кішкентай  мөлшерде болса да төмендету  үшін, бағалардың тым жоғарылауы  қажет, себебі бағалардың кішігірім  төмендеуі ұсыныстың төмендеуіне  септігін тигізеді. Мысалы, темекі  шегу, оған тәуелді болуға әкеп  соқтыратындықтан, темекіге деген  сұаныс икемділігі баға бойынша  аз ( 0,3-ке жуық), сондықтан темекіге  жергілікті және федералды салықтардың  салыну мүмкіндігі көбінесе тұтынушылар  арасында пайда болады. Оған керісінше  жағдай, 2-суреттің b-жағдайында көрсетілген:  егер сұраныс салыстырмалы түрде  икемді болып, ал ұсыныс икемсіз  болса, онда салық ауыртпалығы  негізінен өндірушілерге келіп  түседі.

    Сөйтіп, негізінен салық ауыртпалығы  тұтынушыларға келіп түседі, егер E_d/E_s аз. Ал Ed/Es көп болса, онда салық ауыртпалығы өндірушілерге келіп түседі.

    Шынында  да, салық ауыртпалығының  реттудің  келесі формуласын пайдалансақ,  салық ауыртпалығының қандай  пайызы өндірушілерге және қандайы  тұтынушыларға келіп түсетінінесептеуге  болады.

Салық ауыртпалығының үлесі: E_s/(E_s-E_d)

Бұл формула  салық ауыртпалығының  қай үлесі, (бағалардың жоғарлауысалдарынан болатын) тұтынушыларға келіп түсетінін  көрсетеді. Мысалы, егер сұраныс икемсіз  болса, онда Ед 0-ге тең де, салық ауыртпалығының   үлесі 1-ге тең және ол толығымен  тұтынушы мойнына түседі. Ал егер сұраныс  икемді болса, онда салық ауыртпалығының үлесі 0-ге тең және толығымен өндірушілер  мойнына түседі.