«Темірбанк» АҚ-ның меншікті капиталының жетілдіру жолдары

    Банк  жүйесін реформалау бағдарламасын  іске асыру қазіргі кезде бәсекеге төтеп бере алатын, Қазақстанның экономикалық дамуына ықпалын тигізетін банк жүйесін құру мен жақсартудың  негізі болып табылады. Қазақстан Республикасының банк жүйесі өзге елдердегі өзінің ұлтының ерекшелігімен, тарихи дәстүрлерімен айқындалуы керек. Экономикалық мақсаттары мен шарттарына сәйкес келіп, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек.

    Қазақстанның  банк жүйесін жетілдірудің түпкі мақсаты оның тиімділік көрсеткіштерінің жоғары болуы, тұрақтылығы, өркениеттілігі деп санау керек. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біздің ойымызша банк жүйесін жетілдіру талаптарына сай келетін мынандай ұсыныстар айтуға болады: банктік қызмет басқа да түрлі экономикалық процесс сияқты қоғам, мемлекет және банктік қоғамдастық тарапынан басқаруды қажет етеді.

    Ең  бастысы, банктік басқаруды адамдарды  қызықтыратын нәрсе бұл осы процесс  сапалылығы. Ең алдымен, басқару сапасы мен оның бағалануы ұйымның заңдық мәртебесі мен сапалық жарғысына байланысты болып табылады.

    Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие  саясаты қазіргі таңда шаруашылық конъюктурасын реттеу және жалпы  экономикалық міндеттерді реттеу мақсатында ақша-несие саясатының қызметін регламенттейт мемлекеттік іс-шаралар жиынтығын білдіреді. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты және Ұлттық Банктің ол үшін жауапкершілік дәрежесі туралы сөз қозғағанды ұлттық валютаның тұрақтылығын, өз кезегінде қызмет пен тауар бағасының тұрақтылығын сақтауды ақша-несие саясатының мақсаты ретінде қарастырсақ, оған қосымша ізденістер қажет етіледі. Себебі ақша-несие саясатының қызмет пен тауар бағаларына ықпал ете алатын бірден-бір фактор болып табылмайды, сондай-ақ Ұлттық банктің шегінен тыс жатқан өзге де әсер ететін факторлары да бар. Қорытындылай келе бағалардың тұрақтылығын сақтауға Ұлттық банк ғана емес мемлекеттік билік органдары да қосыла отырып атсалысуы керек.

    «Темірбанкі»  Акционерлік қоғамы алдағы уақытта  Қазақстан Республикасының банк жүйесінде өз орнын жоғалтпай, керісінше одан әрі дами түскісі келсе, онда келесі бағыттарда аянбай тер төгу керек: 

    1. Банк өзінің даму динамикасын  жоғалпай, керісінше әсіре отырып  бәсекелестікке  төтеп бере алатын, еліміздегі банк жүйесіндегі  өз орнын қатайту керек.

    2. Банк өзінің қызметтер жүйесін  кеңейте отырып еліміздің және  шетелдердің қаржылық институттарының  түрлі жобаларына қатысуды ұмытпауы  керек. Мысалы Еуропалық қайта  өрлеу және ДамуБанкінің, Азиялық  Даму Банкінің және Дүниежүзілік  Даму Банкінің түрлі жобаларынан шет қалмауы керек, сонымен қатар банк Қазақстанның институционалды инвесторлар қатарына кіретін Қазақстандық Ипотекалық Компаниясының, Қазақстанның Даму Банкінің және Мемлекеттік Азық-түлік Корпорациясының түрлі жобаларына белсенді түрде қатысуы керек .

    3. Банк активті қызмет атқару  барысында депозит түрлерін көптеп  тарту үшін ресурстық базасын  өсіріп отыру қажет. Сонымен  қатар несиелік нарықтағы банктың  несиелік портфелінің өсуіне  жаңғдай жасауы керек.

    4. Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесін шексіз түрде дамыта отырып, оларды халықаралық стандарттарға мейлінше жақындату керек.

    5. «Темірбанкі» Акционерлік қоғамы  еліміздегі басқа банктерге қарағанда  өзінің активтерімен қатар жеке  капиталын жоғарғы қарқынды түрде  өсіріп отыруы керек.

    6. Банк үнемі өз қатарындағы  мамандарды, әсіресе жас мамандардың  тәжірибесін көтеру үшін түрлі  жағдайлар жасауы керек.

    7. Жыл сайын банктың даму жолындағы  жаңа стратегиялық даму жолының  жобалары жасалуы керек.

    8. Банк қызметінің дамуына өз  үлесін қосатын – шағын және орта бизнеске қолдау көрсетуі керек.

    9. Кез келген қызметтің өз мамандары  болады, міне сол сияқты банк  өз қатарына тек қатаң тәртіпті  конкурс арқылы білікті де  білімді, жаңа ойлар туғыза  отырып, оны жүзеге асырылатын, үнемі  өзінің дәрежесінің жоғары болуына талпынатын ұқыпты мамандарды тартуы керек. 

    10.Уақыт  өскен сайын тұтынушылардың қажеттілігі  арта түседі, соған орай банк  қызметінің жаңа түрлерін қарастырып, оны тұтынушылардың қажеттілігіне  сай  айналысқа шығару керек. 

    Банк  жүйесінің икімділігінің барлық өспелі жағдайында, Қазақстан аймағының экономикасының  өсуі, барлық динамикалы дамушы  банктер өзінің  географиялық түрде кеңейтуге талпынады. Осымен қатар банктің негізгі стратегиясы арнайы әдістердің әр түрлі  аймақтарға олардың потенциалдарын толығырақ жабу мақсатында жүзеге  асыру және өңдеуден құрылады.

    Бірақ банктер үшін өз филиалдарын дамыту  және қамтамасыз ету қымбатқа түседі. Жұмыс істейтін филиалдар үшін жұмыстарын жылдық қолдау көрсетуде  кететін  шығын мысалы, банктерге орташа алғанда  300 мың АҚШ долларынан 1 млн. долларға дейін кетеді. Ал жаңадан ашу үшін орташа филиалдардың көлеміне  байланысты  кемінде 200 мың доллардан 400 мың долларға дейін жұмсау қажет.

            Бұл мақсатта қызметін оптимизациялау,  құрылымдар жүйесін тиімді қамтамасыз ету және  дамыту бірінші жоспарда тұрады.

           Құрылымды  банктердің дамуын  талдау барысында  ,Қазақстандағы  ірі банктер ішінде   бірқатар  кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік  береді:

          1.  Құрылымды  жүйелердің дамуы  көптеген банктерде  бірыңғай басқару орталықтары  мен филиалдардың қызметі үшін толық жауапкершілікпен менеджменті қолдаудың адекватты құрылымдарының жоқтығы.

    2. Несиені басқару  мен сату  және басқа да өнімдердің дамуына   жауапкершілік сондай-ақ  екі  немесе  одан көп  бизнес бөлімшелерімен, бір-бірімен аз өзара әрекет ететін өзара бөліскен құрылымды жүйелердегі жеке және  коммерциялық қызмет көрсетудегі жауапкершілік.

1. Құрылымды минималды деңгейдегі  менеджменттің автономында ораналасады.
2. Құрылымды бизнестегі қаржы көрсеткіштері мен  көлеміне байланысты  мақсатты белгілерімен қатар, банктерде  мақсатты белгілер мен менеджменттің   басқа да  тәртіптері  бойынша қызметін бағалау жоқ. 
3. Банк жүйесі бойынша филиалдардың қызметіне қатысты, ақпараттық материалдарды тарату және өңдеуді басқару нашар.
4. Банктің басқа да бөлімшелеріне немесе құрылымдық жүйелері үшін банктен шығарылатын, қажет және өзуақытында   ұйымдарстырылған ақпараттарды жеткізу, сондай-ақ ақпараттық материалдар стандартының процессі әлсіз түрде қойылған. Бұл күнделікті өзгерістерді түсіну және қабылдау үшін ақпараттарды тиімді жеткізуде үлкен  рөлді атқаратын бизнес салаларында өте маңызды болып табылады.
5. Алайда көптеген құрылымдық бөлімшелерде  процедуралар бойыша өнделген құжаттар бар, бірақ осы процедураларды реттейтін құрама басқару нашар қойылған.
6. Құрылымдық бөлімшенің қызметіндегі тәуекел саласының барлығы ішкі аудитті жүргізу бойынша  қызметтік процесске  қосылмаған.
7. Құрылымдық жүйедегі мамандандырылған қызметтер мен қызметкерлердің икемді деңгейінің жетіспеушілігі.
8. Көптеген құрылымдық бөлімшелердің ағымдағы тәжірибелік қызметі қазіргі кездегі жоғарғы сапалы өнімдер мен қызметтерді клиенттерге ұсыну бойынша талаптарға сай емес.
9. Көптеген банктерде клиенттер үшін тиісті жағдайларды және оларға қызмет көрсету, сатудың стандарттарын, маркетинг және клиенттерге қызмет көрсетулерді  қалыптастыратын бағдарламалар жоқ.
10. Банктерде еңбек ресурстарын  басқару және жұмыс жүктемелерін тиімді жоспарлау бойынша жұмыстар нашар жүргізіледі.
11. Көптеген банктерде банктік операциялардың жүргізілуін регламенттейтін  функцияналды-қызметті құжаттар жоқ.
12. Банктерде банктік операцияларды орындау процессінің жүйелеу және стандарттау  мәселелері шешілмеген.
13. Көптеген банктерде жеке қызметкерлер және құрылымдық бөлімшелер бойынша  еңбектің тиімділігі мен еңбек шығынын, банктік операцияларды жүргізудегі жұмыс уақытының шығынын бағалайтын нақты критериялар жоқ.

            Осының барлығы дамушы және өзінің әрекет ететін құрылымдық жүйелерін пайдаланатын  банктер, өз тәжірибесінде  әртүрлі тәуекелдің түрлерімен  қақтығысатынын дәлелдейді.

    Қорытынды  
Қорытындылай келе, бітіру жұмысымның барысында мақсатқа байланысты алға қойған сұрақтар толық шешілді деп, есеп беруде көрініс дәлелді болды және банк қызметінің жұмыс жасау қабілеттілігі анықталды деп сенемін, бітіру жұмысымның алға қойған мақсаты ҚР-ның банк жүйесі, банк қызметі, операциялары жайлы, банктердің қазіргі замандағы орнын, олардың арасындағы экономикалық қатынастарды түсіндіру.

    Қазақстан банктерінің меншікті капиталдарының көлемі үлкен болып табылмайды. Оны банктердің ерте жұмыс істеуімен түсіндіруге болады немесе бұрыңғы мемлекеттік банктер меншікті капиталға үлкен мән берген жоқ. Себебі, олардың банкротқа ұшырауы болуы мүмкін емес болған. Қазақстан банктерінің меншікті капиталдарының (Ұлттық банктен басқа) мөлшері 100 млн долларға дейін жетеді және ол ірі әлемдік банктердің меншікті капиталдарынан 100 есе аз.  
Банктің ресурсы ретінде, меншікті капитал акционерлерге дивидент формасындағы құнға ие. Бұл ресурстің өсуі екі әдіспен жүруі мүмкін: жарғылық капиталды немесе банк табысының өсуі. Банктердің кірісін қалыптастырудың талдауы көрсеткендей кірістерді қалыптастыру процессі екінші деңгейлі банктерге қиынға түсіп жатыр. Қазіргі таңда банктердің көбі үлкен емес меншікті капиталдарға ие және оны қазіргі уақытта кірістер есебінен ұлғайту қиынға түсіп жатыр.Сонымен қатар, кірістері жоғары топ банктер бар, бырақ олардың меншігінде қалатын және жинақталатын кірістер сомасын несиелік қызметтен болатын шығындарды жабуға қалыптасқан резервтер (провизиялар) кемітеді.  
Ал жарғылық капиталды ұлғайту, қазіргі таңда бірнеше себептерге байланысты қиынға түсетін операция болып табылады. Яғни:  
• Ұзақ мерзімді салымдарға резиденттердің инвестициялық мүмкіншіліктерінің шектеулілігі;  
• Банктердің көбісі құрылымдық өзгерістерді басынан кешіріп жатыр, сонымен қатар меншікті қаражаттарының көп бөлігі провизияларды құруға жұмсалып жатыр;  
• Инвесторлардың көбілерін, банк қызметіне әсер ету мен қадағалау механизімінде «айқындылықтың» болмауы қорқытады және т.б.;  
Осы және тағы басқа себептерге байланысты ірі банктер эмисся жүргізген кезде, әлемдік инвесторлардың назарын аударып, оларды алдын ала тартуға тырысады. Шетелдік инвесторлардың арасындағы қарым-қатынастар сұрағы әлі де болса шешілуде.  
Сонымен, банктер капиталдандыру сұрағын акционерлердің меншікті қаражаттарын тарту есебінен шеше алмайтындығына көзіміз жетуде.  
Сонымен, банктің меншікті капиталы – консервативтік ресурс түрі деп те айтуға болады және оны тез арада ұлғайту әр түрлі қиыншылықтарға ие.Банктердің көбісі ресурстар жетіспеушілігін, жарғылық капиталды ұлғайту арқылы шешпейді.  
Дүниежүзілік тәжірибеден өзіміз білетіндей «Дамымаған банктік жүйеде дамыған банктер өмір сүруі мүмкін емес»,сондықтан да халықаралық банктердің деңгейіне жету үшін, отандық банктік жүйені дамытудағы әр түрлі іс шаралар жүргізу керек және де екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталына міндеттерді халықаралық стандарттармен сәйкестендіру керек.  
2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010 жылдардағы депозиттік салымдардың көлеміне статистикалық талдау жасу барысында, бұл көрсеткіштер жылына шамамен 10 %-ке өсіп тұруда. Бұл еліміздегі халықтың жағдайының әлдеқайда жақсарғанына дәлел. Осы тұрғыдан депозиттерді сақтандыру қорының атқартын қызметі де зор. Бұл қордың оңтайлы жұмыс істеу дәрежесінің дамуы оның капиталының 6 млрд теңгеге жетуінде болып табылады. Жоғарыдағы бөлімдегі көрсеткендей, егер ұсыныстардың барлығы орындалса депозит нарығының Республикада даму дәрежесі жоғары болар еді. Қазақстан Респуликасында бір адам басына шаққандағы депозит көлемі 47,5 АҚШ доллар болса, ал Ресеймен салыстырса бұл көрсеткіш үш есе үлкен. Бірақ біздің елімізде де депозиттік операциялардың дамутудамыз. 
 
 

Пайдаланылған  әдебиеттер 

1.  ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж..

2. 2002 жылғы  3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының  №213 қаулысымен бекітілген “Екінші  деңгейлі банктерге арналған  пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.

3. 1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы

4. ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.

5.  ҚР Президенті Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2010 ж

6.  ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.

7. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.

8. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.

9.  INTERNET: www.kase. kz  (Қазақстан қор биржасы).

10. INTERNET: www.nbk.kz   (Қазақстан Ұлттық банкі).

30. «Темірбанк»  АҚ- ның 2009-2010 жж мәліметтері