Дхарманың құндылығы
— шындық пен ахимасқа шын берілгендікке
тығыз байланысты. Ол зорлық-зомбылыққа
мүлде қарсы. Сонымен бірге ашу
мен жек көрушілік сезімдерді
ауыздықтау, өзін-өзі ұстай білу,
пайдакүнемдік пен зұлымдық мақсаттардың
болмауы — дхарманың басты
қағидалары. Адамдар- дың бұл өмірдегі
табиғи іс-әрекеттері қандай болу керек
деген сұраққа дхарма былай деп жауап
берді: «Жауыздыққа жауыздықпен жауап
берме, әрқашанда әділетті істердің жаршысы
бол. Әлсіздер сенің өктемдігіңді ешқашан
да кешірмейді, сондықтан да мұндай әділетсіз
қылықтарға жол берме. Адам өмірде өз жолын
таба білуі қажет».
Үнді-будда мәдениетінің
қойнауында Үндістанда Махатма Гандидің
(1869—1948) реформаторлық қозғалысы
туындады. Ол бүл қозғалыс барысында өзінің
табиғатта әрекет ететін «махаб- баттың
өнегелілік» заңына үдайы сүйеніп отырды.
М. Ганди бұл жайында былай деп
жазды: «Махаббат заңы біздің санамыздан
тыс өмір сүреді. Табиғат заңдылықтарына
сүйенген ғалым қандай ғажайып жаңалықтар
ашты, махаббат заңын өз өмірінде үлкен
сүйіспеншілікпен қолдана білген адам
да бүл өмірде айтарлықтай табыстарға
жетері сөзсіз, ал кейде ғалымдардың жеткен
межесінен асып та түсуі мүмкін».
М. Ганди сатьяграха («сат» — шындық, ал
«аграха» — табан- дылық деген мағыналарды
береді) қозғалысының дем беруші, басшысы
болды. Ол өзінің ізбасарларының көмегіне
сүйене отырып, халықты талай ғасырларға
созылған қалың үйқысынан ойтты, Үндістанда
саяси-этикалық қайта құруларды жүзеге
асырудың қажеттігін діни-этикалық түрғыдан
негіздеп, дәлелдеп берді. Ендеше, Ганди
тарих сахнасына ірі саяси қайраткер ретінде
ғана емес, сонымен қатар діни-реформаторлық
қозғалыстың беделді басшысы ретінде
де шықты деп толық сеніммен айта аламыз.
Гандидің бүл қозғалысты үйымдастырудағы
басты мақсаты — халықты өздерінің әділетті
ісі үшін табанды күрес жүргізуге баулып,
үйрету болды. О л ондаған жылдар бойы
тәуелсіз үнді мемлекетін құру мақсатында
дхарманы, ақиқатты және күш көрсетпеуді
уағыздады. Ганди: «Күш қолданбау, әділеттілік,
қайырымды л ық, жан тазалығы, ізгілік
сияқты қасиеттер — ағылшын отаршыларын
елімізден қуып шығып, қанау- шылық пен
отаршылдық бүғауынан босануға толық
мүмкіндік береді» деген сөздерді жиі
қайталайтын. Бірақ үнді қоғамын қайта
құру мақсатындағы езінің жасампаздық
қызметінде Ганди өзі де мүлде күтпеген
қиындықтар мен адам жанын түршіктіретін
талай сүмдық уақиғаларға тап болды. Мәселе
ағылшын империализмінің арсыз саясатында
ғана емес еді, мәселе үнді халқының өзінде
де болатын. Өйткені, бүл кезеңде индустар
мен мұсылмандар арасында жан түршігерлік
қанды шайқастар басталып кеткен болатын.
Бүл қатыгез қақтығыстардың бары- сында
адам қаны көп төгілді, үлттың бірлігі
мен мемлекеттің мүдцесі діни-қауымдық
фанатизмнің құрбандығына шалынды. Біртүтас
Үндістан мемлекеті екіге қақ жарылып,
бір-біріне қас екі мемлекет пайда болды
(Үндістан және Пәкістан).
Үнді өнері брахманизмнің, буддизм
мен индуизмнің діни- өнегелік құндылықтарының
тікелей ықпалымен дамыды. Алғашқы
дүниеге келген көркем шығармалардың
мазмүны адам- затты қоршаған дүниенің
мән-мағынасын шындық түрғысы- нан
көрсетуге бағытталды. Ведалар да,
упанишадтар да көне үнді тілінде (санскрит)
жазылған әдеби ескерткіштер қатарына
жатады. Олардың көркемдік құндылығы
бүгінгі күннің тала- бына да сай
келіп отыр. Д. Неру үнді халқыньщ көркемдік
мәдениетін Батыс Еуропа өнерімен өзара
салыстыра отырып, олардың бір-бірінен
басты айырмашылықтарын да атап көрсетеді.
Біріншіден,
үнді халқының көркемдік мөдениеті дінмен
және философиямен тығыз байланысты болып
келеді. Бүл байланыстардың тамырының
тереңдігі соншалық, үнді халқының көркемдік
мәдениетіне сай келетін діни-философиялық
идеалдарды білмей түрып, бүл мөдениетті
түсініп, бағалау мүмкін емес. Үнді мәдениетінің
қай туындысын алып қарастырсақ та, оларда
діни сарынның бар екендігін аңғарамыз.
Екіншіден, үнді өнері қарапайым шаруаларға
өте жақын болып келеді, өйткені мәдениеттің
бүл саласының басты мақса- ты — қарапайым
халықтың жүрегіне діни-философиялық
идея- ларды жеткізу, карма заңдарын, дхарма
талаптарын түсіндіру болып табылады.
Үшіншіден, поэзиямен, прозамен, драмамен,
музыкамен айналысушы өнер адамдары өздерінің
бойындағы қасиеттерді табиғат әлеміндегі
құбылыстармен салыстырады және адамның
табиғатпен, әлеммен өзара үндестігін
ашып көрсетуге тырысады.
Төртіншіден, үнді өнерінің дамуына
құдайларды мадақтауға қарсы бағытталған
діни парасаттылық ерекше ықпал жасады.
Ведалар құдайлар бейнесіне құлшылық
жасауға қарсы болды, ал Будданың мүсін
өнері мен кескіндеме өнері салаларында
бейнеленуі буддизмнің дамуының тек соңғы
дәуірінде ғана мүмкін болды.
Махаббат құдайы Кама мен оның әйелі Рати үнді ақындары мен жазушыларының
ерекше құрметіне бөленген. Карма өмірдің
қызығын қызықтауға тыйым салмайды. Тіпті
қолдарынан өнер тамған әрі өнерлі, әрі
ақылды «махаббат оттары» куртизанка-
лармен көңіл көтеруді күнә деп санамайды.
V ғасырда өмір сүр- ген үнді ақыны Махараши
Вацияна өзінің «Кама-Сутра» деген өлеңмен
жазылған шыгармасында жыныстық қатынастар
мәдениеті, әйел мен еркек арасындағы
қарым-қатынастар, сезімдік рахаттану
мен дене сүлулығын жақсартатын әдістер
мен тәсілдер кеңінен сипатталып, баяндалган.
XIX—XX ғасырларда бүл кітап Батыс Еуропа
елдерінде кеңінен тарады және ол бойынша
бірнеше кинофильмдер түсірілді. Мүндай
діни-эроти- калық мазмүндағы шығармалар
XVII—XIX ғасырлар аралығында Үнді елінде
көптеп жазылды. Олардың авторлары: Бихари
Лала (XVII г.), Чинтамани (XVII ғ.), Бхаратчандро
Рая (XVIII ғ.), Рангина (XIX ғ. басы), Джан
Сахаба (XIX
г.).
Көне Үндістанда
астрономия мен математика жоғары
бағаланған. «Ноль» белгісі мен
санаудың ондық жүйесін ойлап
тапқан да үнді ғалымдары болатын.
V—XII ғасырларда Ариабхатта (V ғ.), Брахмагупта
(VII г.), Магавира (IX ғ.), Бхаскара (XII ғ.)сияқты
дарынды математиктер мен астрономдардың
мерейі үстем болды.
Үнді химиктерінің
химия саласындағы жаңалықтары
бояу, дәрі және т.б. дайындауда кеңінен
қолданылды. Үнді дәрігерлері де терапия
және хирургия жайында тамаша ғылыми
еңбектер жазды. Қанның айналысы жөніндегі
ғылыми түжы- рымдарымен үнділіктер атақты
дәрігер Гарвейден де асып түсті.
Бірақ, өкінішке орай, үнді-будда мәдениетінің
дәстүрлері рационалистік сипатқа
толық ие бола алмады. Ғылыми білімнің
құрылымының логикалық негіздері
үнді ғалымдарын онша қызықтырмады. Одан
да олар адамзатты қоршаған дүниенің
сан құпиялары мен эр түрлі
салада жаңалықтар ашумен айна- лысқанды
жақсы кәрді. Тіпті, тарихи зерттеулерге
де онша мән- мағына бермеді. Ғасырлар
бойғы үнді халқының мәдени же- тістіктері,
халықтардың миграциясы, шаруашылық
өмір, патшалықтардың арғы-бергі тарихы
сияқты маңызды мәселелер- ге онша назар
аударылмады. Соның салдарынан көне
заман тарихынан сыр шертетін
еңбектер санаулы ғана болды. Солардың
бірі — Кашмирдің тарихы жайындағы
тарихшы Калханидің (б.з. XII ғ.) «Раджатарангити» атты
еңбегі.
Әдебиеті
3 мың жылдан астам
уақыт бойы өз дәстүрлері қалыптасқан
үнді әдебиеті санскрит тілінде жазылған,
лирика, эпос пен драманың негізі қаланған
діни мадақ жырлар — ведалардан басталады.
Шамамен б.з.б. 6 — 5 ғасырларда ауыз әдебиетінде
аса көлемді эпик. поэма — “Махабхарата”
мен “Рамаянаның” негізі пайда болып,
б.з. алғашқы ғасырларында санскрит тілінде
түпкілікті қалыптасты. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың
2-жартысында пали мен кракритах тілінде
діни дидактика мен ауыз әдебиеті сюжеттері
үйлескен буддалық әдебиет туды. Б.з.б.
4 — 3 ғасырларда елдің дравидтік оңт-нде
ежелгі туындыларының (“Он жыр”) дүниеауи
сипаты басым болған өзіндік драма-тамиль
әдебиетінің негізі қаланды. Санскрит
тілінде жазылған халық ертегілерінің
жинағы — “Панчатантра” (б.з. 3 — 4 ғасырлар)
повесть жанрының бастамасы болды. Ашвагхошидің
(шамамен 2 ғасыр), Бхасаның (4 ғасыр) санскриттік
драмалары, тамиль-лиро-эпостық поэзиясы
(мыс., авторы Иланго Адигаль болып есептелетін
“Білезік туралы повесть”, 7 — 9 ғасырлар).
Калидаса (шамамен 5 ғасыр) мен Дандиннің
(6 — 7 ғасырлар) санскриттік мифологиялық
мазмұнындағы шығарм. өзінің діни реңін
бүтіндей жоғалтып, адамгершілік идеяларды
білдірудің құралына айналды. Драмалық
тамиль әдебиетінің шыңы дана билеушінің
мүлтіксіз тұлғасын суреттегенТируваллурдың “Тирукурал” атты қанатты сөздер
кітабы (4 — 5 ғасырлар) болып табылады.
Шамамен 7 ғасырдан бастап санскрит және
тамиль тілдеріндегі әдебиеттермен қоса
дравид және жаңа үндіарийлік тілдердегі
әдебиеттер пайда болды. Кейінірек кашмир
әдебиеті мен синдх әдебиетінің, сондай-ақ
пушту тіліндегі үнді әдебиетінің негізі
қаланды. Мұсылман ақсүйектері билеген
мемлекеттердің құрылуы мен ислам дінінің
кең таралуы үнділік парсы тіліндегі әдебиеттің
қалыптасуына себеп болды: Әмір, Хұсрау Дехлеви (1253 — 1325), Мырза Бедил (1644 —1721), т.б. Хинди ақыны Д.Бхарати, маратхи ақындары Б.С. Мардхекар (1907 — 56) мен Ш.Муктибодханың шығармаларында көркемдік
жаңа құралдар мен түрлерді іздестіруге
ұмтылу байқалды. Отаршылдықтың салдарын
жою мен экономиканы көтеру жолындағы
күрес бұрыннан артта қалып келе жатқан
бірқатар әдебиеттердің дамуына және
жаңаларының қалыптасуына әсер етті (майтхили,
бходжпури, догри, т.б.). Үндістандағы жергілікті
тілдердегі әдебиеттермен қатар ұзақ
уақыт бойы мемлекеттік мекемелер мен
жоғары білім берудің негізгі тілі болып
келген ағылшын тіліндегі үнді әдебиеті
де дамыды. Алғашқы ағылшын тілді ақындардың
(В.Деразио, 1809 — 31; К.Гхош, 1809 — 73; Т.Датт, 1856 — 77) өлеңдерінен ағылшын
романтизмінің ықпалы байқалады. 19 ғасырдың
соңы мен 20 ғасырдың басындағы поэзияда
(Ауробиндо
Гхож, 1872 — 1950; С.Найду, 1879 — 1949; Х.Чаттопадхая, т.б.) Үндістанның ұлттық
тәуелсіздігіне шақыру басым болды. 20
ғасырда ағылшын тіліндегі проза туды,
оның көрнекті өкілдері М.Р. Ананд, Р.К. Нараян, Х.Чаттопадхая, т.б. болды. Үндістан
мен Қазақстан әдебиетінің өзара байланыстары
20 ғ-дың 50-жылдарынан басталды. М.О. Әуезов 1955 жылы Үндістанға барған
сапарынан алған әсерлері туралы “Үнді
кездесулері” атты сапарнама-очерктер
жинағын (1958, 1973), үнділік ұлы жазушы Тагор жөнінде “Тагордың
кемеңгерлігі туралы” атты мақала жариялады
(1961). Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы” (1970), Ә.Әлімжановтың “Көгілдір таулар” (1967) секілді үнді елі, әдебиеті
жайлы кітаптар жарияланды.Әлімжановқа “Отырардан
жеткен сый”
мен үнді тақырыбына жазылған басқа да
шығармалары үшін Үндістанның Дж. Неру
атындағы Халықаралық сыйлыйлық берілді
(1969). 1992 жылы мұндай сыйлыққа
ақын А.Шамкенов те ие болды. 2004 жылы маусым айында
белгілі қазақстандық журналист және
ақын Ә.Нілібаевқа үнді эпосы “Махабхаратаны” қазақ тіліне аударғаны
үшін Үндістанның жоғары мемлекеттік
сыйлығы — “Падма Шри” табыс етілді. Ол 2005 жылы “Ригведа”, “Бхавагадгита” шығармалары мен Тагордың
таңдамалы туындыларын қазақ тіліне аударып, 2006 жылы жеке кітап етіп
шығарды. Дели қаласындағы Неру атындағы
университет ғалымдары екі жақты ынтымақтастық
бойынша хинди тілінде “20 ғасырдағы қазақ
поэзиясының антологиясын” баспаға әзірледі.
Осы жобаның шеңберінде 2003 жылы Делиде қазақ ақыны
Ш.Сариевтің өлеңдер кітабы хинди
тілінде жарық көрді. Үндістан әдебиетінен Аббас Ходжа
Ахмадтың “Үнді перзенті” (1959), Премчандтың “Тхакур құдығы” (1958), Тагордың “Күйреу” (1958), “Әңгімелері” (1960), “Гәуірмаїан” (1964). Чандар Кришнаның “Жел ана” (1972) кітаптары,Гандидің “Таңдамалы
хаттары мен сөздері”
(2006) қазақ тілінде жарық көрді.
Өнері
Үнді көркем
мәдениетінің қайнар көздері Инд пен Ганг өзендерінің жағалауларында
пайда болған өте ежелгі өркениеттерден
басталады. Жоғары дамыған Хараппа өркениеті (б.з.б. 3-мыңжылдықтың
ортасынан 2-мыңжылдықтың ортасына дейін)
кезеңіне Сангхол мен Лотхал тәрізді ірі
қалалар жатады. Оларға бірыңғай жоспарлау,
жолға қо-йылған сумен қамтамасыз ету
және құбыр жүйесі, күйдірілген кірпіштерден
салынған көп қа-батты құрылыстар, шомылуға
арналған қоғамдық бассейндер тән. Б.з.б.
2-мыңжылдықтың ортасынан 1-мыңжылдықтың
ортасына дейінгі Солтүстік Үндістанмәдениетіне
әдеби деректер мен неғұрлым кейінгі кезеңдерге
тән мүсіндік және көркемсуретті бейнелер
бойынша баға беруге болады. Құрылыстар
ағаштан, саз бен құрақтан салынды. Олардың
формалары мен типтері (жартылай шар немесе
конустық күмбездері бар дөңгелек үй,
ағашпен жабылған қоғамдық жиналыстарға
арналған зал типті ғимараттар, т.б.) келесі
ғасырлардағы тас храмдар мен басқа құрылыстар
архитектурасының негізін қалады. Б.з.б.
1-мыңжылдықтың ортасында қалыптасқан
құл иеленуші мемлекеттердің орталықтары
— Матхура, Паталипутра, т.б. қалаларға
бірыңғай жоспарлау тән болды. Бұл қалаларды
қоныстану брахманизмнің қоғамның варналарға
(әлеум. топтарға) бөлінетіні жөніндегі
тұжырымына сай жүргізілді (дәулеттілер
мен кедейлер кварталдары). Қалаларда
қоныстанудың мұндай қағидасы Үндістанда
кейінгі орта ғасырларға дейін сақталды.
Үндістанда көркемдік дәстүрлердің берік
сақталу себептерінің бірі — ежелгі заманнан
бастап цехтық құрылыс ұйымдары — “шренилердің”
өмір сүруі мен құрылыс ісі және қолданбалы
өнердің заңдары мен ережелерінің бірыңғай
жүйесі — “Шилпашастраның” қолданылуы
еді. Үндістанөнері Жерорта теңіз мемлекеттері мен парсы
мәдениетінің әсеріне ұшыраған қуатты
құл иеленуші мемлекет — Маурья (б.з.б.
4 — 2 ғасырлар) құрылған кезде өзінің гүлдену
шегіне жетті. Қалаларда қамалдардың,
сарайлардың ірі кешендері тұрғызылды
(Паталипутрадағы Ашок патшаның сарайы
— б.з.б. 3 ғасыр). Будда дінінің таралуымен
Ашок билік құрған жылдары храмдар — чайтьялар,
чайтья мен пірадарлар жатақханасы —
“вихару” бар монастырьлар, сондай-ақ
мемориалдық құрылыстар мен бағаналар
— стамбхалар жаппай салына бастады. Б.з.б.
2 — 1 ғасырларда Солтүстік Үндістандағы
Шунга мен Декандағы Андхра құл иеленуші
мемлекеттерінде өнер өзінің шарықтау
шегіне жетті. Бұл кезеңге Бхаджи, Насика,
Карли тауларындағы жартастарға қашалып
салынған монастырьлардың ірі кешендері
жатады. Үндістанның солтүстік мен ортталық
аудандарында Гупталардың (4 — 6 ғасырлар)
қуатты мемлекеті құрылуымен құл иеленушілік
дәуір өнері өзінің соңғы гүлдену кезеңіне
өтті. Осы кезде Будданың формасы кемеліне
келген, барлық бұлжымас ережелерге сай
мүсіндері (Сарнатхадағы құмсаздан, Султанганджадағы
қоладан жасалған мүсіндер, 5 ғасыр) жасалды.
10 — 11 ғасырлардан бастап қалалар тез
өсіп, храм құрылыстары кең қанат жайды.
Храмдар неғұрлым салтанатты әрі әсем,
көлемді, күрделі композициялы бола түсіп,
мүсіндердің сәулет өнерімен бөлінбес
бірлігі қалыптасты. 10 — 13 ғасырларда
жергілікті сәулет өнері мектептерінің
өзіндік ерекшеліктері көрінген бірқатар
храмдар пайда болды. 12 ғасырдың соңы мен
13 ғасырдың бас кезінде Солтүстік Үндістанды
мұсылман билеушілерінің басып алуы елге Орталық Азия, Таяу және Орта Шығыстың мәдени дәстүрлерін
әкелді, ислам үстем дінге айналды. Басқаша
құрылымдық элементтер (аркалар, күмбездер,
шаңырақтар) мен құрылыс типтері (мешіттер,
мұнаралар, медреселер, кесенелер) орнығып,
сарай-бекініс ансамбльдерінің құрылысы
бұрын болмаған гүлдену дәрежесіне жетті.
Мұнымен қатар мүсін өнері мен бейнелеу
өнерінің дамуына елеулі соққы берілді,
өйткені исламның діни талаптары тіршілік
иелерін бейнелеуге кедергі келтірді.
Делиде үнді сәулет өнері белгілерін сақтаған
Кутб-Минар мұнарасымен Кувват-уль-Ислам мешіті (1193 жылы салына бастады),
күшті бекіністері бар қалалар: Сири, Джаханпанах, Туглакабад пен Фирозабад, Деканда Даулатабад (14 ғасыр) салынды. Ұлы
Моғолдар империясының құрылуымен (1562)
Үндістан өнері жаңа сатыға көтеріліп,
өзінің ең гүлденген шегіне Акбардың тұсында
жетті. Ол билік жүргізген жылдары (1556 — 1605) қала құрылысы мен
қамал, бекіністік өнердің тамаша үлгілері
жасалды: Аградағы бекініс, қала-бекініс Фатихпур-Сикри (1569 — 84) (бекініс сол қалпында
осы кезге дейін сақталған), Аджмер (1570) мен Аллахабадтағы
бекіністер]. Бірыңғай баумен қоршалған
орталық — күмбездік кесененің классикалық
типі қалыптасты (Делидегі Хумаюнкесенесі, 1565). Шах-Жаїанның (17 ғасыр)
кезінде сәулет өнерінде әсемдік артып,
қымбатшылыққа ұмтылу күшейді, мәрмәр
мен бағалы тау жыныстары кең қолданылатын
материалдарға айналды. Кесененің дәстүрлі
формалары Аградағы Тәж-Махал мазарында кемеліне
жеткізілді. 18 ғасырда жергілікті дәстүрді
сақтаған Раджастхан өнері жоғары деңгейде
дами берді. Солтүстік Үндістандағы мұсылман
билеушілерінің үстемдігі кезеңінде дәстүрлі
храмдық сәулет және мүсін өнері бұрынғыша брахман абыздары үстемдік еткен
қиыр оңтүстікте ғана дамыды. Ескі храмдардың
айналасына қақпа үстіндегі мұнаралар
— “гопурамы” бар, мүсіндері мол қоршаулар
тұрғызылды. Ғасырлар өткен сайын қоршаулар
саны өсіп, храм кешені ашық галереялы
көп бағаналы аулалар — мантапамы мен
шомылуға арналған бассейндерден құ-ралған
бекіністі қалаға айналды (Чидамбарамдағы,
Рамешварамдағы, Мадураидегі храм кешендері).
Бағаналардың үстіне секіріп тұрған жылқылар
мен қиял-ғажайып кейіпкерлердің орасан
мүсіндері орнатылды. Орта ғасырларда миниатюралық сурет өнері дамыды.
Үнді миниатюрасыныңертеректегі мектептерінің
ішіндегі белгілісі — гуджарат мектебі (11 — 16 ғасырлар).
16 ғасырда миниатюраның моғол мектебі
пайда болды. Тарихи шығармаларды көркемдеу,
портреттік және жануарларды бейнелеу
жанры тарала бастады. Моғол мектебінің көптеген
дәстүрлері 16 — 17 ғасырларда гүлденген
декан мектебіне үлкен ықпал етті. Үндістандағы
ағылшындардың отаршылдық үстемдігі кезеңінде
(18 ғасыр — 1947) еуропалық мәдениеттің
ықпалы күшейіп, ұлттық мәдениет құлдырап
кетті. Калькутта, Мадрас (Ченнаи), Бомбей сияқты портты қалалар
тез өсіп, 17 ғасырдың өзінде-ақ ағылшындар
бұл қалаларда өздерінің бекіністерін,
доктары мен христиан шіркеулерін тұрғызды.
Дамып келе жатқан өнеркәсіп орт-тары
— жаңа қалалар, олармен бірге заводтар,
вокзалдар, муниципалитеттер пайда болды.
Жаңадан салынған қалаларда әкімш. ғимараттары
орналасқан, көркейтілген, еңселі үйлері
мен саябақтары бар еуропалықтар тұратын,
жұмысшылардың лашықтары мен табыс түсіретін
үйлер орналасқан, ретсіз құрылысты үнділік
аудандар қалыптасты. Отаршылдық кезеңдегі
қала құрылысының үлгісі — Нью-Делиболды. Оның көшелері
геом. жағынан дұрыс жоспарланып, негізінен
еңселі үйлер, үкімет ғимараттары тұрғызылды.
18 ғасырдан бастап 19 ғасырдың ортасына
дейінгі әкімш., іскерлік, ғимараттар,
жеке резиденциялардың архитектурасында
ағылшын классицизмі, кейіннен жаңа готикалық
формалар басым болды.
Музыка
мен би
Үндістан халықтары
— өте ежелгі, терең өзіндік
ерекшеліктері бар музыкалық
мәдениеттің мұрагерлері болып
табылады. Оның қайнар бұлақтары халықтардың
әр салалы еңбек және рухани қызметіне
байланысты халықтық және ұжымдық әдет-ғұрыптардан
басталады. Театр, музыка мен би өнері
жөніндегі “Натья-шастра” (1 ғасыр)
трактаты өзі жарық көргенге дейінгі
заманда үнділіктерде өзіндік ерекшеліктері
мол, қайталанбас, жоғары дамыған музыка
жүйенің өмір сүргенін дәлелдейді.
Үнді музыкасына суырып салмалық тән.
Үндістанға Кіші және Орталық Азиядан
келгендер орныққаннан кейін
үнді музыка мәдениеті мұсылмандық
Шығыстың музыкалық мұрасымен тығыз
байланысқа түсті. Нәтижесінде үнділіктер
мен мұсылмандардың дәстүрлі өнерін
ұштастырған жаңа стиль пайда
болды. Көптеген вокалдық стильдердің
ішіндегі неғұрлым танымалдары: дхурупад (бастауын ежелгі храмдық
ән айтудан алады), кхиял (дхурупадтың парсы
музыкасымен бірігуі нәтижесінде кейінірек
пайда болды). Сондай-ақ махаббат қуаныштары
мен өкініштері жөніндегі әсем лирикалық
ән-тхумри, негізін Пенджабтың халық әндері
құраған лирикалық шығарма — таппа, Бенгалия халық музыкасының үлгілеріне
жақын бхаджан мен киртан да кең тараған.
Кәсіпқой музыка өз бастамасын фольклорлық үлгілерден алғанымен
де, классик. және халықтық музыка жанрлары
бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленеді.
Әр түрлі аудандардың халық әндері жергілікті
ерекшеліктерге ие, оларға табиғи, шынайы
сезімдік сарын, әлеум. реңк тән. Үндістан
өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін
музыкалық мәдениеттің дамуына жаңа мүмкіндіктер
пайда болды. Музыка, би мен драма академиясы
(“Сангит натак
академи”, 1953) құрылды. 1954 жылдан үнді әндері
жөніндегі конференция (“Сангит самелян”) өткізіліп келеді.
Қазіргі заманғы Үндістанның музыка мәдени
өміріндегі жаңа құбылыстардың бірі —
үнді киносындағы музыка. Оның негізгі
ерекшелігі — музыка өнерінің батыс және
шығыс үлгілерінің үйлесімі болып табылады.
Театр
мен кино
Халықтық театр
қойылымдары өте ежелгі заманда
пайда болып, әр түрлі әдет-ғұрыптар, ойындар мен билер
орындаудан құралады. Халықтық театрдың
көптеген формалары шамалы ғана өзгерістермен
осы уақытқа дейін келіп жетті. “Рамаяна”, “Махабхарата” эпик. поэмаларының
мазмұнын сахнада бейнелеу көпшілік халықтық
театрлық қойылымдардың негізі болып
табылады. Мұндай театрларда өнер көрсететін
актерлердің мәнерлеп оқу, би, пантомима,
әншілік, кей жағдайда цирк артисінің шеберлігінен
хабары болуы керек. Үнді халықтық театрларының
спектакльдерінде сюжеттің біраз бөлігі
актерлердің ойнымен ғана емес, әңгімелеу
арқылы да түсіндіріледі. Арнайы сахналық
алаңның, декорация мен құрал-жабдықтардың
мол болуы да шарт емес. Дәстүрлі театрдың
ең жарқын әрі көркемдік құралдарының
бірі — бидің көптеген стильдері мен жергілікті
түр өзгерістерінің болуы (бхарат-натьям, катхакали, катхак, манипури).Классикалық үнді драмасы мен театрының
гүлденуі 4 — 6 ғасырлардағы Бхаса, Калидаса,
Шудракилердің шығарм-мен байланысты.
19 ғасдың 2-жартысында еур. үлгідегі театрлар,
бенгал, хинди, маратхи тілдеріндегі драмалық
шығармалар пайда болды. 1795 жылы Калькуттада бенгал
артистерінің алғашқы труппасы құрылды. 1872 жылы драматург Г.Гхош үнді қоғамының көпшілікке
үлкен әсер еткен Ұлттық театрдың негізін
қалады. 20 ғасырдың 60-жылдары Үндістанда
30-дан астам кәсіби театр ұжымы жұмыс істейді.