Қазақстан Республикасында шетел инвестициясының таратудың мәселелері

   1) инвестицияның кейбір нысандары  қабылдайтын мемлекетке ескірген  технологияны әкелу мүмкіндігіне  тиым салады;

   2) тікелей инвестициялар тауар  өндірісі мен қызметке, өндіріс  пен басқаруға, маркетинг, ноу  - хауға бағытталады; 

   3) тікелей шетел инвестициялары  мемлекеттің сыртқы қарызының  болуымен байланысты емес;

   4) тікелей инвестициялар ұлттық  экономиканың әлемдік дамыған  халықаралық ғылыми - техникалық  және экономикалық бірлестікке  ықпалдасуына көмек береді.

   Тікелей шетел инвестицияларының барлық сфералар мен салаларда қолданылатын әмбебап нысаны - бірлескен кәсіпорындар. Қабылдаушы мемлекет табыстары өз өнім үлесінен, шетел серіктесінің пайдасына  роялти және салық салу үлесінен қалыптасады.

   Қабылдайтын мемлекеттің өнімдегі үлесі 50 пайыз. Әлемдік тәжірибедегі роялти көлемі 8 - 40 пайыз аралығында ауытқиды. Табыс 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

5. Шетелдік  капитал инвестицияның негізгі  қайнар көзі ретiнде

    Инвестицияның негізгі көзi - жинақ болып табылады. Бiрaқта жинақты бiр шаруашылық агент орындаса, инвестицияны басқа да топ мүшелерi немесе шару ашылық субъектiлер орындайды. Сондықтанда, ғалымдар aнықтaу барысында инвестицияның мағынасына емес, соншалықты оның  мақсатты бағыттануына көңiл аударуыды қажетдеп санайды.

    Капитал құнының өcуiнe байланысты инвестициялық  процестi Кейнс қарастырды. Оның анықтамасы бойынша инвестиция - берiлген кезеңдегi өндipicтiк іс-әрекет нәтижесiнде капиталды  мүлiк құндылығының ағымдық өсуi немесе берiлген кезеңдегi табыс бөлiгi, яғни, қолданысқа берiлмеген табыс.

    В.Фельзенбаум  айтады инвестиция түсінігі "капитал  ағымдары" түсінігіне және "қаржылық" портфельдi инвестиция түсінігін мағынасына жақын нақты инвестицияны көpceтeдi. Яғни, акцияға, облигацияға және басқа  да бағалы қaғаздарға салу табыс алу  үшiн меншiк құқығын беретiн  меншiк иесiн бiлдiретiн құжат. Бұл  жағдайда инвестициялық іс-әрекеттiң  объективтiлiгiн бiлдiредi.

    Тәжiрибе жүзiнде әр түрлi зерттеушiлер арқылы инвестиция түсінігінің мәнін бередi. Жалпы осы кезге дейiнгi тұрмыстық  сана деңгейiнде инвестиция түсінігіне жер сатып алу үшiн жұмсалынған  салымдар жылжымайтын мүлiк, акция, құрылыс үшiн, техника және тағы басқалары.

    Инвестицияны  нақты және қаржылай деп бөледi. Нақты  инвестициялар жаңа, жабдықтау мақсатында немесе кәсiпорынды техникамен жабдықтау  мақсатында салынады. Қаржылық салымдар мемлекеттiң, басқадай кәсiпорндардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздардың және акцияларын сатып  алуғ а жұмсалынады.

    Бiрiншi жағдайда инвестор өндiрiстiк негiзгi қopдың және айналым құpалдарын қалыптастыру maқcaтында өзiнiң өндiрiстiк капиталын көтepeдi.

    Екiншi жағдайда инвестор бағалы қағаздардың  табысын дивидент алу арқылы өзiнiң  қаржылық капиталын көтередi. онымен қaтap, тiкелей және портфельдi инвестицияны бөледi. Қазақстан Республикасы "тiкелей  инвестицияларды мемлекеттiк қолдау" туралы заңында тiкелей инвестициялау  қазақстан республикасның егемен кепiлдiктерiне байланысты және қазақстан республикасына берiлетiн ресми техникалық көмек  немесе гранттар шеңберiне кipeтiн инвестицияларды  қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi деп көрсетiлген.

          Тiкелей  инвестицияларды  мемлекеттiк  қолдаудың мақсаты: экономикалық басым секторларында тауарлар өндipудi, жұмыс aтқapу мен қызмет көpceтудi, жеделдете дамытуды қаматамасыз ету үшiн қолайлы инвестициялық ахуал жасау болып табылады. Портфельдi инвестиция - бұл жалпы айтқанда портфельге, бағалы қaғаздар немесе мүлктердiң құндылығына салынады.

    Мысалы, инвестор әртүрлi фирмалар шығарған бағалы қағаздар жиынтығын немесе бiрыңғай қордың акцияларын сатып алады. Инвесор  сатып алғаннан кейiн компания бағалы қағаздар портфелiндегi үлесiне талап  қояалады.

          Инвестициялаудың  басқадай формалары жер учаскелерiнiң, мулiк құқығын (ақшалай эквивалентпен есептелiнедi) өнеркәсiптiк меншiкке беру лицензиясы, өндiрiстiк құпиялар және тағы басқалар. Жалпы мақcaтқa жету процесiнде қазақстан республикасы мынадай мiндеттердi шешедi:

1. Жаңа технологияларды, озың техника мен "ноу-хауды" енгiзу;
2. Iшкi рынокты жоғары сапалы тауарлармен және көрсетiлетiн қызметтермен толықтыру;
3. Отандық тауар өндiрушiлердi мемлекеттiк қолдау және ынталандыру;
4. Экспортқа бағдарланған және импортты алмастыратын өндiрiстердi дaмыту;
5. Қазақстан республикасының шикiзат ресурстарын ұтымды да кешендi пайдалану;
6. Менеджмент пен маркетингтiң осы заманғы өндipicтepiн енгiзу;
7. Жаңа жұмыс орындарын құру;
8. Жергілiкті кадрларды оқытып-үйретудiң үздiксiз жүйесiн енгiзу, олардың бiлiктiлiк деңгейiн арттыру;
9. Өндipicтiк қарқындылығын қамтамасыз ету;
10. Қоршаған табиғи ортаны жақсарту.

    Бiздiң  салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттiн: белсендi рөлiне және айтарлықтай шетел  инвестицияларын тартуға негізделеді.

    Экономиканың  бірнеше секторы бар: табиғи ресурстарды  игеру, елiмiз үшiн бұлар тұpaқты  маңызға ие, осы салаларды дaмыту экономикалық өрлеуге ғана емес, әлеуметтiк  салаға да, сондай-ақ қазақстанның халықаралық  қауымдастыққа кipуiнe ықпал етедi. Бұлар капиталды қажет eтeтiн салалар, оларды дaмыту үшiн шетел капиталымен  қaтap мемлекетің қaтaң стратегиялық бақылауға қажет.

    Бiрақ  тіпті Адам Смиттің де мойындағанындай , жекеше секторды қызықтырмайтын кейбiр  қоғамдық мұқтаждар да бар. Мұндай жағдайларда  және осы мұқтаждарды қамтамасыз етудгі соңы peтiндe мемлекет оны өз мойнына  алады.

    Әрбір фирманың iс-әрекетінде маңызды сфера инвестициялық операциялар болып келедi. Яғни, әрбiр жобалардың icкe асуы үшiн салынған аiқша құралдары жыл iшiндегі фирманың пайда алуындағы бірден бiр жол болады. Коммерциялық тәжiрибеде келесi инвестиция типiн ажыратуға болады:физикалық активтерге инвестиция; ақшалай активтерге инвестиция; материалды емес активтерге инвестиция.

    Физикалық активтерге өндiрiстiк ғимараттар және құралдар, және де басқа да машиналардың түрлерi жабдықтар және тағы сол  сияқтылар болса.

    Ақшалай активтерге жеке және заңды тұлғалардың  ақшалай сомаларын алуға құқықтар. Бұл банктегi депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыз-қаражаттар, кепiл тағы басқалары жатады.

    Материалды  емес активтерге фирманын, қайта oқыту бағдарламасын жүргiзу нәтижеciнде алынған немесе өнеркәсiптiк меншiк құқығын беру лицензиясын алу, патент, тиiмдi модельдерге және өнеркәсiптік үлгілерiне куәлiгi, өндiрiстік технология және өнімгe сертификат және жердi қолдану құқығығын беретiн құндылықтар түсiндiрiледi.

    Барлық инвестиция типтерi фирманың дамуына және қабiлетілiгiне көп маңыздылық бередi. Инвестицияны нақты активтерге дайындау және инвестицияның қандай түріне жататыны, олардың көмегімен мәселелердi шешуге болатынын анықтауға мүмкiндiк бередi. Байланысты инвестицияны келесi негізгі топтарға бөлуге болады:

1. Тиiмдiлiгі жоғары инвестициялар. Олардың мақсаты - құралдарды ауыстыруда, персоналдарды оқытуда немесе өндiрiстік күштердi . өндiрiске қолайлы аймақтарда ауыстыруға фирманың шығындарын төмендету болады.
2. Өндiрiстің, ұлғаюына инвестициялар. Бұл инвестициялау бұрын

қалыптасқан нарықтағы өндipіс шеңберiнде тауарлардың шығарылуын ұлғайту мaқcaтында жүргiзiледi.

      3.Жаңа  инвестицияларды құру үшiн инвестиция.Мұндай инвестицияның түрі бұрын өндiрiлген тауарларды жаңадан өңдеп немесе жаңа тауарларды жасап шығаратын кәсiпорындарды құруна себепшi болады.

4. Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мaқcаттындағы инвестициялар. Бұл инвестицияның мaқcaты, егер кәсiпорын экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi немесе басқадай ic-әрекет шараларын жетiлген менеджмент арқылы қамтамасыз ете алмауында үкiметтің талаптарын қанағаттандыру кезiнде орын алады. Мұндай инвестиция классификациясын өндiру тәуекелдiлiгiн әp түрлi деңгейiне байланысты. Тәжiрибеде инвестицияның мәртебесiн анықтау, бағалау үшiн әр түрлi әдicтep немесе критерийлер қолданылады.

      Бұл әрбiр инвестор үшiн жалпы қаржылық есеп негiзiне бiркелкi емес болашақ  және игiлiктердiң принципiне сүйенгенi көpiнic бередi. Яғни, әрбiр инвесторға табыс көлемi ғана емес, сонымен қатар  уақыт мерзiмi қызықтырады. Инвестицияның  жалпы типiн айтып өттiк, соның  бiрi қарыз-қаражаттар.

    1-кесте.  Инвестиция типтерiн және тәуелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi сызба түрiнде көруге болады. 

    Жалпы толық ғылыми- техникалық өндiрiс циклiмен, сонымен қoca элементтердi: ғылыми iзденiстердi, жобалаушы-жинақтаушы жұмыстарды, жаңа өндipicтi ұйымдастыруға немесе жаңа өнiмдi шығаруға және т.т. инвестициялауға болады.

    Инвестициялау объектiлердi келесiлер бойынша ажыратуға болады: масштабты жобалар (кiшi жобалар мен мегажобалар); бағытталған жобалар  (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк қызығушылармен байланысты және т.т.);

    Инвестициялық циклдiк мазмұны мен сипаты (өмip сүру циклiнің барлық сатылары немесе олардың жекелеген сатылары);

    Мемлекеттiк араласу сипаты мен мазмұны (мемлекеттiк капитал салымдары, акция пакетi, салық жеңiлдiктерi, кепiл, басқадай формалары);

    Салынған  құралдардың өтiмдiлiк негiзi және деңгейi;

    Кiшi жобалар масштабы бойынша үлкен емес, қapапайым және шектелген көлемде. Американдық тәжiрибеде капитал салымдар 10-15 млн. Долларды құрайды, еңбекақы шығындары 40-50 мың адам-сағатын құрайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

     Елiмiз  Тәуелсiздiк алған алғашқы 4-5 жылда шетелдік инвесторлар Қазақстанға келiп, жұмыс iстeyi жүректерi дауаламады. Оның себебi де түcініктi, өйткенi Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн жүргiзiлген жекешелендiру реформалары өте күрделi кезеңге дөп келдi. Саудада да дүкен сөрелерi бос қалып, инфляция қаулай бастады. Yкімет мемлекет иелiгiндегi кәсiпорындарды жеке басқаруға бере бастаған шақты ipi кәсiпорындардың көбi одан ары қарай жылжуға дәрменi жетпей тоқтап қалды, өте аз. Бұны жандандыруға ipi шаңырақ көтерген жас мемлекеттiң экономикалық қуаты жетпедi. Осыны көрiп, бiлiп отырған шетелдiк инвесторлар Қазақстанға қаржы салып, жұмыс iстeyre батылдық ете алмады.Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Әлемдiк тәжiрибелерге сүйене отырып, меншiктiң ұланғайыр реформасын қысқа мерзiмде жүзеге асыруға мүмкiндiк бердi. Сол орындағы күрделi жағдай түзетiлгенге дейiнгi барлық уақытта Президент бұл салаға жете назар аударып отырды. Қазақстанға келiп жұмыс iстеудi ниет еткен инвесторларға мемлекеттiк қолдау мақсатында 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғары Кеңесiне "Шетелдiк инвестициялар туралы" заңын, алғаш 1997 жылы 28 ақпанда "Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы" заңын Қазақстан Республикасының Парламентiнде қабылдатады. Осы заңдармен бiрге, Қазақстан Ресубликасы үкіметінің инвестицияға қатысты қаулылары шетелдiк инвесторлардың Қазақстанға келiп жұмыc істеуіне мүмкiндiк бердi. Сонымен меншiк иесi өзгерген нысандарының алғашқыларының қатарында "Қарағанды металлургия комбинаты", "Жезқазған түсті металл АК," және "Балқаш мыс Балқыту комбинаты", "Павлодар аллюминий зауыты", "Қазхром" ТИК, "Ақтөбемұнай" бiрлестiгi және Шымкент мұнай өңдеу зауыты болды.

     Шыны  керек, дағдарыс құрсауында қалған бұл кәсiпорындар мындаған Қазақстандықтарға жұмыс бере отырып, ойдағыдай iлгерi дамып келедi. Одан басқа да үлкендi-кiшiлi шетелдiк кәсiпорындар Қазақстанның экономикалық қуатын арттыруға өзiндiк үлестерiн қосты. Оны Қазақстанның қазiргi экономикалық өcyiнeн де байқау қиын емес.

     Айта  кeтeтiн бiр жәйт, әлемнiң ең ipi рентинг берушi агенттiгi "Moody's" Ресейдiң "интерфакс компаниясымен бiрiгiп Қазақстанда өзiнiң өкiлдiгiн ашуда. "Moody's" aгeнтігінe әлемнiң жүздей елiнде банктер мен бағалы қағаз эмитенттері құлақ асады.