Инвестициялардың экономикалық маңызы мен жіктелуі

 

Инвестициялық жобаның  қаржылық тұрақтылығын бағалау 

Инвестиция объектісін қаржылық талдауинвестициялық процесстін оның барлық стадиясында үзіліссіз бөлігі болады.   Инвестор қаржылық жағдайы  белгіссіз кәсіпорынмен ешқандай жұмыс  істей алмайды.  

Қаржылық талдау инвестициялық  жобалардын әр түрлі альтернативті  нұсқаларында жүргізіледі, яғни маркетингтік стратегиясынан, қолданылатын қаржылық, материалдық – техникалық және еңбек  ресурстарынан, жобаланатын кәсіпорынның мекенжайының нұсқаларынан, инвестициялық  жобанын өндірістік қуаты мен  іске асыру технологиясы және ұйымдастырылу  негіздерінен тұрады.  Инвестициялық  жобаны қаржылық бағалау инвестициялық  жобанын берілгендерін техникалық бағалаудан кейін жүргізіледі. Мұнда  инвестициялық, өндірістік, маркетингтік шығындармен кірістеріне мән  беріледі.  Сонымен қатар, қаржылық бағалау инвестициялық жобаға негіздеме  бере отырып, болашақта қателерге  жол бермеуге арналған. 

   Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауды жүргізгенде:

кәсіпорынның қарыз алушы  ретінде репутациясына;

кіріс алу қабілетіне;

активтерінің формалары  мен көлеміне;

экономикалық конъюктура жағдайына көз салынады. 

   Инвестициялық жобалардын қаржылық жағдайы келесі көрсеткіштермен есептеледі:

өтімділікті бағалау (төлемқабілеті);

рентабелділікті бағалау;

капитал айналысын бағалау;

капитал құрылымын бағалау.

    Қарастырылған коэффициенттер іске қосылған объектілерімен қатар жаңадан енгізілген объектілерге де қолданылады.

ЮНИДО ұсынысына сәйкес, инвестициялық жобаны дайындау процессінде  қаржылық талдауды жасауға келесі базалық  формалары қажет: жобалық баланстық  ведомістер, кірістер мен шығындар туралы есеп, ақша қозғалысы туралы есеп.

   Бухгалтерлік балансының берілгенімен айналым активтер өтімділігі, қарыз капталын тарту капитал айналысы, табыстылық коэффициенттер есептеледі. 

Қосымша есептердің басқа  да түрлері қолдануы мүмкін: жалпы  капитал салымдары туралы мәлімет, айналым капиталының қажеттілігі  туралы ақпарат, жалпы өндірістік шығындары туралы мәлімет, қаржыландыру туралы берілгендер. 

   Инвестициялық процессінің спецификалық ерекшеліктері бар. Бұл ерекшелік ақша қаражатының қозғалысымен байланысты. Инвестициялық жобалаудын ен қиын тарауы ақша ағымын және нақты ақшалар сальдосын есептеу болады.  Олар әр дайым он берілгенді көрсету тиіс. 

   Инвестициялық жобалау процессінде қаржылық талдау жобанын мақсаты мен жағдайына қарай техникалық экономикалық незіздемесімен (ТЭН) толтырылуы мүмкін. ТЭН орындауда нақты ақша ағымының есебі бірнеше итерациядан тұрады. Қарыз қаражатының көлемі және тарту уақыты нақты ақшаның пайда болу дефицитімен және мөлшерімен белгіленеді. Қарызды қайтару де жиналған нақты ақша сальдосына байланысты. Қаражатты тарту және қайтару мерзімі мен тәртібі инвестициялардын жалпы көлеміне және шығындар мөлшеріне әсерін тигізеді, өйткені, зайымдар бойынша пайыздар  қаржыы шығындары болып есептеледі.

   Инфляциялық факторын есепке ала отырып инвестициялық жобаны бағалау

  Жобаны тандау да инфляция мен белгіссіздік.

  Инфляция – экономикада бағаның жаллы деңгейінің жоғарлау процессі және ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Ашық инфляцияда баға деңгейінің өсуі ұзаққа созылмақ, жабық инфляцияда тауар дефицитінің күшейюі. Біріншісі нарықты экономикада орын алады, екіншісі – орталықтандырылған жоспарлы экономикасында.  Баяу инфляцияның позитивтік потенциалы инвестициялық процессін ынталандыруда байқалады.    Инфляция темпі – берілген уақыт мерзімінде бағаның өсу қарқыны.

Инфляцияның жобаның тиімділік  көрсеткіштеріне әсерін екі аспектіде  байқауға болады: 

жоба көрсеткіштерінің натуралдық өлшем бірліктеріне әсері, яғни инфляция кезінде тек қана қаржы көрсеткіштері  өзгермей, сонымен қатар сату жоспары  де өзгеріп отырады;  

жоба көрсеткіштерінің ақша көлеміне әсері

   Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалауда халықаралық тәжірибеде есептеудің келесі тәсілдері қолданылмақ:

ақша ағымын бағалар өзгерісіне қарай және есептер теңгемен шетел  валютасымен жүргізгенге байланысты инфляциялық корректірлеу;

 пайыз қойылымында  инфляция премиясы есепке алынады;

инфляцияның жоғары деңгейі  жағдайныда сезімталдық талдауы.

   Инфляция, ереже бойынша, қолма қол ақша ағымына әсер етеді.  Жалпы, бұл әсер келесіде көрсетілген:

түсімнің өсуі;

шығынның жоғарлауы;

пайыздардын және ұзақ мерзімді міндеттемелердің жоғарлау мүмкіндігі.

   Инфляцияның жоғарлау кезінде кредиторлар қарыз қайтарылымын жоғары талап етеді. Пайыздық қойылымдар екі компоненттен тұрады: нақты пайыздық қойылым және инфляцияға өзгеріс. 

   Нақты пайыздық қойылым келесі формуламен есептеледі:

,

мұнда R нақты – нақты  пайыздық қойылым, Rноминал- номиналдық пайыздық қойылым, ал I – инфляция пайызы.

   Динамикада қарастырылатын шешім нұсқаларының тиімділігін бағалауда инфляциянын әсерін дұрыс есептеуде, талдау уақыт мерзімінде болатын инфляция қарқынын дұрыс болжау білу керек. 

   Есептеуде болатын қателіктерді екі жолмен шешуге болады.

Бірінші – өндірістін барлық шығындары мен нәтижелерін бос  конвертациялы валютасымен есептеу  керек.

    Өндірістін барлық шығындары мен нәтижелерін салмастыру және экономиканың инфляциялық режимінде қызмет етуі проблемаларын шешудің екінші жолы болып, барлық шығындар мен нәтижені болжау мерзіміңін ұзақтылығанда есептеу ұлттық валютанын тұрақты бағасымен жасау.   Мұндаә есептерде инфляцияны естен шығармау керек.      Шығындармен нәтижені корректірлеу инфляция коэффитциентің қолданумен жасалады. Балансытқ пайданы есептеу келесі формула арқылы жасалады: 

 

П=J*(В-С),

 

мұнда П- кәсіпорынмен өндіріс  қуатын құру мен игеруден кейін бірінші  уақыт интервалында алатын баланстық  пайдасы; 

В – кәсіпорынның осы  мерзіміндегі түсімі;

С – осы мерзіміндегі өнімді өндіруге кеткен шығындыр;

J – осы мерзімдегі  инфляциялық коэффициент.

Инфляциялық коэффициент J келесі формуламен есептеледі:

J=,

 

мұнда  Фц – кәсіпорынмен өндіріс қуатын құру мен игеруден кейін бірінші уақыт интервалында шығарылатын өнім бағасының өсуін  есепке алатын инфляция коэффициенті;

Фц=(1+Ц1)*(1+ Ц2)*(1+ Ц3)*….(1+Цn)=,

 

мұнда Ц1, Ц2, Ц3 и т.д. Цп –  өнім бағасының өсімшесі (бірлік бөлігі);

Фр – өндірісте осы  уақыт мерзімінде қолданылатын әр түрлі  ресурстар (шикізат, материалдар, энергия, еңбек қүші және т.б.) бағасының өсуін  есепке алатын инфляция коэффициенті; 

Фр= (1+Р1)*(1+Р2)*(1+Р3)…..(1+Рn)=,

 

мұнда Р1, Р2, Р3 и т.д. Рn –  уақыт интервалында қолданылатын ресурстардын бағасының орташа өлшем өсімшесі (бірлік бөлігі); 

Фв – осы мерзімдегі ұлттық валютасының инфляция коэффициенті

Фв=(1+И1)*(1+И2)*(1+И3)….(1+Иn)=,

 

мұнда И1, И2, И3 и т.д. Иn –  уақыт интервалында ұлттық валютаның  инфляция қарқыны  (бірлік бөлігі).

 

J= формуласын келесі түрге өзгертейік:

J=

мұнда Р – осы уақыт  интервалында рентабелділік коэффициенті Р=В/С.

 

 Белгіссіздік  жағдайларында инвестициялық жобаны  бағалау

  Операциялық леверидж  және тәуекел.

Тәуекел дегеніміз– капиталды  жоғалту ықтималдығы. Әр түрлі инвестициялық  жобалар тәуекелдің әр түрлі дәрежесіне ие.  Жоғары табыстылық болып көрінген инвестициялық жоба тәуекел болуы  мүмкін және фирманың тәуекеліне әкеледі. Ал соңғысы фирманың құнының төмендеуіне  әкелуі мүмкін.

   Қаржылық немесе нақты инвестицияларына тәуекелд дегеніміз инвестормен пайда таппау ықтималдығы.  Белгісіздік – инвестициялық жобаны іске асыру жағдайында, оның ішінде - онымен байланысты шығындар мен нәтиже туралы мәліметтін толық болмауы немесе нақтылықсызыдығы.  Жобаны жағысмыз жағдай мен салдарында іске асыру жолындағы, пайда болу ықтималдығымен байланысты білгіссіздік,  тәуекел деген ұғымды білдіреді.

   Жобаның тәуекелі – тиімділік жобаны тиімсіздікке айналдыруға әкелетін жобаның манызды параметрлерінің өзгерісі. Тәуекел мен белгіссіздік факторлары инвестициялық жобаның тиімділігін есептеуде есепке алынады.                 

   Инвестициялық тәуекелдердің түрлері:

- экономикалық заңдылықтары  және ағымды экономикалық жағдайының  тұрақсыздығымен, инвестициялау  жағдайы мен кірістерді пайдалануымен  байланысты тәуекел;

- сыртқы экономикалық  тәуекел;

- техникалық – экономикалық  көрсеткіштерінің динамикасы туралы  мәліметтердің, жаңа техникасы  мен технологиясы параметрлерінің  толықсыздығы немесе дұрыс болмау; 

- нарық курсы, баға, нарық  конъюктурасының өзгерісі;

- табиғи – климаттық  жағдайының белгіссіздігі және  апат істерінің ықтималдығы; 

- өндірістік – технологиялық  тәуекел. 

   Фирманың кәсіпкерлік тәуекелі операциялық левериджімен байланысты.  Операциялық леверидж – дегеніміз пайдадағы өзгерістердің өсуіне әкелетін негізгі құралдарды қолдану, яғни фирмамен тұрақты шығындарға әкелетін активтерді пайдалану.

   Тұрақты шығындар – дегеніміз өндіріс көлемінің өзгерісімен байланысты өзгермейтін шығындар. Оларға: ғимартапен құрылыстырдын амортизациялық аударымдары, сақтандыру, мүлік салығы, кейбір коммерциялық қызмет төлемдері, басқарушылық шығындарынығ бір бөлігі жатады.

   Ауыспалы шығындар – шығару көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Олар өндіріс жұмыскерлерінің еңбек ақысы, шикізат құны, коммуналдық төлемдерінің бір бөлігі, бағалы қағаздарды сатуға комиссия, әкімшілік және жалпы шығындарының кейбір бөлігі.

   Тұрақты шығындарды қарастырсақ өндіріс көлемі өзгерісіне байланысты пайданың қатысты өзеруі, өндіріс көлемінің қатысты өзнеруіне қарағанда жоғары болады. Бұл феномен операциялық леверидж деп аталады.

   Белгіссіздік және тәуекел  жағдайларында инвестициялық жобаның тұрақтылығын бағалау әдістері.

   Белгіссіздік және тәуекел факторларының есебінде жобаның тиімділігін бағалауда оның іске асырылуы туралы барлық мәліметтер белгілі болуы тиіс.      Тиімділігін бағалау үш әдәстерімен жүргізіледі:

- тұрақтылығын тексеру; 

жобаның параметрлерін және экономикалық нормативтерің корректрлеу;

белгіссіздікке формалдығ  анықтама беру. 

     Тұрақтылықты  тексеру әдісі ең ықтималдық  немесе ең қауыпты жағдайларда  жобаны іске асыру сценарийлерің  әзірлеудә қарастырады.    Әр  бір сценарий бойынша белгілі  бір жағдайға байланысты жобаның  іске асыру экономикалық –  ұйымдастырушылық механизмі қалай  жұмыс істейтінің, мұндағы кірістер  мен шығындар және жеке қатысушылардың, мемлекеттін, қоғамның тиімділік  көрсеткіштері қандай болатындағын  көрсетеді. Тәуекел факторларының  дисконт нормасына әсері мұнда  есепке алынбайды. 

   Жоба, барлық қарастырылған жағдайларда қатысушылардың қызығушылықтары еске алынып, ал мүмкін болатын жағымсыз салдар қорлар мен запастар немесе сақтандыру төлемдері көмегімен  жойылса, тиімді және тұрақты деп саналады. 

   Жобаның сату жағдайларының мүмкін болуы өзгерістеріне қарағанда тұрақты дәрежесі, өндіріс көлемінің шектелген көрсеткіштерімен, шығарылған өнім бағасымен және басқа да факторларымен анықталмақ. 

   Белгілі бір  i-жылында жобының параметрінің шектеулі белгісі, осы  i- жылында қатысушының таза кірісі нөлге теңестңрңлгенде анықталады. Осы типтін манызды көрсеткіштерінің буру зиянсыздық нүктесі болады.   Зиянсыздық нүктесі өнімді сатудан түскен түсім өніріс шығындарына теңестіретін сату көлемін көрсетеді. 

   Осы көрсеткішті есептеу кезінде өнімді өндіруге кеткен шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты тұрақты Зс және ауыспалы Зх болып екі түрге бөлінеді.

Зиянсыздық нүктесі  (Тб) келесі формуламен есептеледі:

 

Тб=   ,

 Мұнда  Ц – өнім  бірлігінің бағасы.

   Жобаланатын өндірістің жұмыс қабілеті бар деп айтуға (берілген шагында) зиянсыздық нүктесінің белгісі номиналдық өндіріс және сату көлемінен төмен болуы тиіс (осы шагында). Өндіріс және сату көлемінен  зиянсыздық нүктесінің белгісі (пайыздық қатынасымен)  неғұрлым алысырақ болса, солғұрылым жоба тұрақты болмақ. 

   Егер өндіріс көлемінің өзгеруіне немесе қолданылатын өндіріс қуатының деңгейінің өзгеруіне қарағанда шығындар мөлшері линейлік болып өзгермесе есептеу әдәсә қиын болмақ.

   Зиянсыздық мөлшерін есептеу кезінде келесі жағдайлар мен рұқсаттар сақталуы тиіс:

- өндіріс шығындары   мен маркетинг; 

- өндіріс көлемі сату  көлеміне тең;

- тұрақты эксплуатациялық  шығындар кез келген өндірісс  көлеміне бірдей;