Инвестицияның мәні және оның түрлері

    Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруышылығына  және өндірістің басқа да салаларындағы  шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай, сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады. 

    Инвестицияның мәні және оның түрлері

    Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша  құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай  сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі – жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу түрлері бойынша инвестициялар нақтылық және қаржылық инвестиция болып екі түрге бөлінеді.

    Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне  сай шаруашылық тараптарды серіктестігі, егер басқа (негізгі немесе бас) шаруашылық серіктестігінің, оның жарғылық капиталындағы  үлесінің басымдылығына байланысты немесе олардың өзара келісіміне орай немесе өзгеше жолдармен, шешімдерді айқындауға мүмкіндігі болса, онда ол еншілес деп есептелінеді; тәуелді акционерлік қоғам, яғни бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар деп жасалған келісімдер нәтижесінде инвестицияланған объектіге қатысты қаржылық және өзге аспект деңгейін анықтау құқығына ие болған басқа заңды тұлғалардың ықпалына түсіп қалған серіктестерді айтамыз.

    Қорды басқару және қызмет етуге келесі ұйымдар қатысады:

      • компанияны басқарушылар қор мүліктерін басқарады, инвестициялық шешімдер қабылдайды, инвестицияларға әкімшілік қызмет етеді; бас-қарушылар сату процесін ұйымдастыру үшін (кері сатып алу) орналастыру бойынша агенттерді қатыстырады;

      • қор активтерін сақтаушы (қор  типтеріне және елге (мемлекетке) байланысты — қамқоршы депозитаршы, кастодиан) мүлкіне қатысты қор бойынша компанияларды басқарушылардың іс-әрекеттерінің заңдылық функцияларын бақылауды жүзеге асыра отырып, қор мүліктерінің есебін жүргізеді және сақтайды; қор активтерінің номиналды ұстаушысы болып табылады, қор мүлкімен басқарушының нұсқау ережесі бойынша мәмілелер жасалады;  

    ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ  ТАЛДАУ

    Инвестиция  тартуға байланысты атқарылып жатқан жұмыстар да жеміссіз емес. Қала бойынша  бүгінде әлімнің 52 елінің серіктестерінің қатысуымен құрылған 127 біріккен және 218 шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Атқарылған жұмыстың нақты көрсеткіші ретінде - қала экономикасындаға инвестициялардың көлемі 2,9 млрд. – тан астам АҚШ долларын құрады. Өткен жылдың қорытындысына қарай, негізгі қорды инвестициялар 134185,6 млн. тенгені құрады, бұл дегеніміз 925,5 млн. АҚШ долларына жуық қаржы.

    Көптеген  елдерде ивестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық – несиелік мекемелер  немесе коммерциялық банктер атқарады.

      Қазақстан Республикасында да  мұндай банктердің функцияларын  негізінен Қазақстан Республикасының  банк жүйесінің екінші деңгейдегі  банктері атқарады. Бірақ Қазақстан  Республикасының коммерциялық банктері  бірінші типті банктердің операцияларын  жүзеге асыру өз деңгейіенде болып отырған жоқ. Коммерциялық банктің салымдық қызметінің мақсаты – қаражаттардың сақталуын, диверсифискация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру .

    Қазіргі кезде ҚР-ның экономикасына инвестицияны жұмылдыру, әсіресе отандық және шетелдік инвесторларды тарту өзекті мәселе болып отыр. Жалпы ҚР-ның экономикасын көтеру үшін белгілі бір бағытта ақша қаражаттарын салуды қажет етеді. Былай делінген: «Қазақстанда ең жоғарғы деңгейдегі осы заманғы клиникалар құру мен оларды басқару үшін шетелдік жетекші компанияларды тарту қажет» .  

    Инвестиция  өндірістік қорлардың  қаржыландыру көзі.

    1.Нарықтық  қатынастарға көшкен кезде «капитал»  сөзі жиі айтылатын болды. Қандай  да бір  капитал болмасын  өз қозғалысын белгілі ақша  сомасы түрінде бастайды.

    Экономикалық теорияда капитал мәніне деген көз қарастар біркелкі емес.

    Экономикалық  теория классикалық мектебінің негізін  салушылар А.Смит пен Д. Рикардо  және қазіргі белгілі американ экономистері П. Самуэльсон, У. Нордхауздың ойынша, капитал- бұл өндіріс құрал – жабдығы.

    Француз экономисі Жан Батист Сэй және ағылшын экономисі Джон Робинсон капиталды- бұл ақша сомасы, бағалы қағаздар, қаржылар деп есептеген.

    Капиталдың  мәнін толық етіп К.Маркс ашқан.К.Маркс  капиталды –күрделі ұғым деп санаған.

    Өзінің  басты еңбегі «Капиталда» К.Маркс капиталдың бірқатар анықтамасын берген. «Капиталдың» бірінші томында: капитал- бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп көрсетілген.

    «Капиталдың»  екінші томында: «капитал бұл қозғалыс екендігін дәлелдеген.

    Ол  капиталдың үшінші томында капиталды өндіріс құрал –жабдығы ретінде қарастыруды жоққа шығарып, капитал- бұл зат еместігін, ол адамдар арасындағы  белгілі қоғамдық қатынастар екендігін айтқан.

    Капитал үнемі қозғалыста болады. Ол көптеген түрде болады- материалдық- заттай және ақшалай. Тауарлар сатылады-ақша пайда болады, сол ақшаға тағы да тауарлар сатып алынады және тағы солай қайталана береді.

    Өндіріске қатысатын әр түрлі құрал –жабдық  айналымды біркелкі жасамайды, сондықтан  оларды негізгі және айнымалы деп  жіктейміз. Негізгі капиталды түрлері бойынша ( станок, жабдықтар, көлік құралдары, ірі үйлер) типімен бөлшектей отыра шектеулі мөлшермен жоюды мемлекет бекітеді.

    Негізгі капиталдан басқа айнымалы капитал  бар. Ол шикізат,жанармай, қосымша материалдар.

    Капиталды негізгі және айналмалы деп бөлеміз.

    Айналмалы капитал бір шеңбер айналымында  толық тұтынылады және кәсіпкерге әрбір  шеңбер айналымынан кейін қайтарылып отырады.

    2.Табиғи  тозу өндіріс процесінің әсерінен  ғана болып қоймайды, оған табиғат  күшіде әсер етеді: станок шіриді, үйлер құлайды. Ал, моральдық тозудың екі түрі бар:

    1. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның  пайда болуы, бірақ одан арзандау;

    2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның  пайда болуы, бірақ одан өнімділеу және үнемділеу.

    Техникалық  прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін, кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр.

      Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді және оның өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық қалпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына келтіруінде қолданылады.

    Қазіргі жағдайда негізгі капиталды жедел  амортизациялаудыжүзеге асыру- қорды  ынталандырудың және экономикадағы  құрылымдық өзгерістердің басты  құрамы ретінде болады.

    Практикада  қорлану күрделі қаржыны(инвестийия) тартумен жүзеге асады.

    Инвестиция- бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға,жұмыс  жасап тұрған кәсіпорынды ұлғайтумен техникалық қайта жабдықтауға кеткен шығындар.

    «Инвестиция»  немістің «invesition» деген сөзі және бұл кәсіпорынға пайда табу мақсатында ұзақ мерзімгесалынған капитал мөлшерін көрсетеді.

    Батыс елдері экономикалық теория мектептері инвестициялау процесін былай түсінген: кез келген қаржыны жұмсаудың  мақсаты табыс, пайда немесе пайдалылық табу. Бұған акция, облигация, жинақ  сертификаттары жатады.

    Инвестиция  теориясын ағылшын экономисі Дж. Кейнс «Жалақы, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» еңбегінде қарастырған, онда ол инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді сұранымның басты факторы ретінде қарастырады.

    Инвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғаюына, өндіріске  қосымша жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты жояды.

    Инвестицияның тиімділігін анықтау үшін оларды алынған нәтижемен салыстыру  керек. Инвестицияның түпкі нәтижесі ұлттық табыстың өсуі.

    Инвестиция  тиімділігінің артуы дегеніміз  ең аз инвестиция мөлшерімен нәтижесі бір өнімге деген инвестицияның жеке үлесінің азаюында қоғам үшін қажетті прогрессивті өнімді шығаруды айтамыз.

    Инвестицияның тиімділігін арттыруға былай  қол жеткізіледі:

    -инвестицияның  техникалық құрылымын жақсарту;

    -жұмыс  жасап тұрған техникалық қаруландыру;

    - жаңа объектілердің салу мерзімін  қысқарту.

    Инвестиция  тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық прогресс болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оны экономикалық тиімділігін анықтау қажеттілігін қарастырады.

      Қазақстандық бизнес қазірдің өзінде аяғынан нық тұрды, өзінің әлеуметтік жауапкершілігін пайымдай бастады және өз қызметін соған сәйкес құруда. Бұл істе ұлттық компаниялар мен ірі инвесторлар қайырымдылық шараларына, білім, денсаулық сақтау, спорт пен мәдениет жобаларына қаржы бөлу арқылы үлгі көрсетуде...”, деп айтқандай еліміздің экономикасын жандандыру мақсатында құрылатын инвестициялық жобалардың маңызы зор.

      Қаржылық инвестиция ¬– ол  акция, облигация және басқа  да құнды қағаздар мен банктегі  депозиттерге салынған салымдар.

      Олар қысқа мерзімді (12 ай ішінде айналымда болатын) және ұзақ мерзімді (12 айдан астам мерзім) болып танылады.

    Жалпылай  алғанда, инвестиция дегеніміз бүгінгі  күні қолда бар ақшаны, мүлікті  және басқа да заттарды, яғни капиталды  қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.

      Бұл жоғарыда айтылған процеспен  екі фактор байланысты болып  келеді. Оның біріншісі-уақыт, ал  екіншісі-тәуекелділік (тәуекелге бару). Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.

    Елбасы  Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына  2005 жылдың 18-ақпандағы Жолдауында еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық ахуалынан неден басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның іщкі өнімінің екі есе ұлғаюына, нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері мол болды. Жолдауда « Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді» деп айтылуы инвесторлармен қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ең алғашқы, яғни 1997 жылы 10-қазанда Алматы қаласында өткен Республика белсенділерінің жиналысындағы «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауында шетел инвестициясы тоқталды.

      «Шетел инвестицияларын тиісінше  қорғауды және пайданы кері  қайтарып алу мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында ұсталады.» -деп атап өтілуі инвестициялардың еліміздің экономикасын дамытуға қажеттілігін көрсетеді.

     2003 жылдың 9-сәуірдің Президенттік  Қазақстан Жолдауында үкімет 2015 жылға дейінгі Индустриялық - инновациялық даму бағдарламасын әзірлеген:

      Инвестициялық сипаттағы тікелей  мемлекеттік шығасылардың жылына  орта есеппен 38 миллиард теңге  (250 миллион доллар) болатынын жоспарлап  отырмыз. Бұл қаражаттың едәуір  бөлегі өндірістік және ғылыми инфрақұрылымды жасақтау мен жаңартуға жұмсалатын болады.