Инвестицияның мәні және оның түрлері

    Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша  құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі-жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субьектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу түрлері бойынша инвестициялар нақты және қаржылық инвестиция болып екі түрге бөлінеді.

      Нақты инвестиция дегеніміз –  шаруашылық субьектісіндегі белгілі  бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып табылады.

      Қаржылық инвестициялар — бұл  субъектінің табыс алу мақсатында  пайдаланатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивидендтер және жалға  ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын баска да олжалар (мысалға, коммерциялық мәміленің нәтижесі). Сондай-ак, қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Каржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы (кұнды) кағаздар да саналады. Барлық бағалы (құнды) кағаздар екі топка бөлінеді — ақшалай және күрделі (капиталды) болып. Акшалай бағалы қағаздарды алған кезде акшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл борыштық бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинак сертификаттар және т.б. жатады. Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие болады және олар өзінің номиналдык (атаулы) кұнынан төмен бағаға сатып алудың есебінен калыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, кысқа мерзімге (бір жылдан аспайтын уакытқа) беріледі.

      Инвестиция мыналарға бөлінеді:

      • үлестік – жай және артықшылықты  акциялар ;

      • борышқорлық –облигациялар,  қазыналы вексель, депозиттік  сертификаттар және т.б. 

      Инвестиция көздері: 

      а) жаңадан жасалған құн (таза  табыстың жиналған бөлігі );

      ә) амортизацияның қорлануы (накапливаемая  амортизация);

      б) кредиттік ресурстар. 

      Инвестицияны мына топтарға жіктеуге  болады:

     1.Жұмсау мерзімі бойынша: 

      • қысқа мерзімді –бір жылға  дейін иемдену мерзімі (бұл  еркін ақшалай қаражатты уақытша орналастыру мақсатында оңай өткізілетін бағалы қағаздардағы компанияның инвестициясы);

      • ұзақ мерзімді –бір жылдан  көп иемдену мерзімі; 

      • мерзімсіз инвестициялар. 

      Ұзақ мерзімді және мерзімсіз  инвестициялар- бұл қосымша пайда  алу мақсатында немесе құнды қағаздары сатып алынатын компанияға ықпал етуге ие болу мақсатында немесе бұл салада өз операцияларын жүргізетін ұйыммен салыстырғанда қаражаттың мұндай жұмсамалы әлдеқайда пайдалы болғандықтан қаражатты орналастыру.

     2. Тағайындалуы бойынша:

      • қаржылық-құнды қағаздарға  жұмсау;

      • нақты (мүліктік жұмсау)- субьектінің  негізгі капиталына жұмсау және  материалдық-өндірістік қордың өсуіне  жұмсау.

     3. Шығу тегі бойынша- бірінші,  екінші.

     4. Болу формасы бойынша- құжаттық, құжатсыз.

     5. Ұлттық тегі бойынша- отандық, шетелдік.

     6. Қолдану түрі бойынша-инвестициялық  (капиталдық), инвестициялық емес.

     7. Иемдену қатары бойынша- жеке, жалпы. 

     8. Шығарылым формасы бойынша-  эмиссиондық, эмиссиондық емес.

     9. Меншік формасы бойынша- мемлекеттік, корпоративтік.

     10. Айналыс сипаты бойынша- нарықтық, нарықтық емес.

     11. Тәуекелдік деңгейі бойынша-  аз тәуекелдікпен, мүмкін үлкен  тәуекелдікпен. 

      Тәуекелдік түрлерін мынаған  бөлуге болады:

      • капиталды тәуекелдік –  бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы тәуекелдік, инвестор өзінің инвестициясын ысырапсыз қайтара алмайтын, толық босатып ала алмайтын тәуекелдік;

      • уақытша тәуекелдік- міндетті  түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз  уақыттағы инвестицияны сату  және сатып алуға байланысты  тәуекелділік;

      • заңдық өзгерістер тәуекелділігі-  шығын мен ысырапқа ұрындыруы  мүмкін тәуекелдік;

      • өтімділік тәуекелділігі(риск  ликвидности)- инвестицияны өткізу  барсындағы болуы мүмкін ысырапқа  ұрындыратын тәуекелдік;

      • нарықтық тәуекелдік- нарықтың  жалпы құлдырауы мен байланысты инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;

      • кредиттік және іскерлік  тәуекелдік- борыштық құнды қағаздар  шығарушы (эмитент) негізгі қарыз  сомасын немесе сол бойынша  сыйақы төлеуге жағдайын болдырмайтын  тәуекелдік;

      • пайыздық тәуекелдік- нарықтағы  пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне  байланысты инвесторға ысырап  әкелуі мүмкін тәуекелдік;

      • валюталық тәуекелдік- шет елдік  валютадағы инвестициямен байланысты  тәуекелдік.

     12. Қолма-қол табыс бойынша- табыстық, табыссыз.

     13. Қаражатты жұмсау формасы бойынша: 

      • борыштық – құнды қағаздардағы  немесе міндеттердегі инвестиция;

      • иелі үлестік (владельческие  долевые)- нарықты субьектінің капиталындағы  үлестер немесе уақытша шектеулермен  байланысы жоқ (еншілес және  тәуелді компаниялардағы инвестиция) мүліктегі үлес;

      • жеке жобалар (кенішті игеру).

     14. Экономикалық мәні (құқық түрі) бойынша- мүліктік, міндеттік. 

    Бұған қоса, инвестиция мыналарға бөлінеді:

     -тікелей- басқа субьектілердің  жарғылық капиталындағы инвестициялар;

     -портфельдік- субьект иелігіндегі  құнды қағаздар жиынтығы;

     -венчурлік (тәуекелшіл)- жаңадан  пайда болған субьектілердегі  (мұнай және газ компаниялары, ғылыми-техникалық жобалар) тәуекелді  және тез өтелімді инвестициялық  салым ақшалар. 

     1.2 Инвестицияның бағалануы

      Инвестиция мына 2 әдіске салынады:

      • Үлестік қатысу әдісі; 

      • Құндық әдіс (немесе құн әдісі).

      Үлестік қатысу әдісі - бұл  әдіс бойынша инвестиция сатып  алған кезде сатып алынған  күні бойынша есептелінген, кейін  тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза активіндегі өзгерістерді инвестордың үлесінің мойындалуына қарай оның, яғни инвестицияның құны өсіп немесе кеміп отырады. Инвестордың тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза табысындағы немесе зиянындағы үлесінің өзгеруі оның қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есебінде табыс немесе зиян ретінде мойындалады. Үлестік қатысу әдісін қолданған жағдайда инвестицияның баланстағы құны инвестициялардың тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза табысындағы немесе зиянындағы үлесінің мойындалған бөлігінде өсіп немесе кеміп отырады және де ол табыс немесе змян ретінде танылады.

      Үлестік қатысу әдісі-инвестицияларды  иеленген мезетте сатып алу  құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді  шаруашылық серіктестігінің таза  активтеріндегі өзгерістерде инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуімен (кемуімен) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.

      Тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған таза табысының жалпы сомасынан тиісті дивидендттер инвестициялардың баланстық құнын кемітеді.

      Егер де инвестордың салған  инвестициясының баланстық құны  тәуелді шаруашылық серіктестеріндегі  алған зиянына тең немесе артық болса, онда мұндай зияндар келешекте есепке алынбайды. Инвестицияның нөлдік құны бойынша көрініс табады.

      Тәуелді шаруашылық серіктестігінің  активтерінің қайта бағалауына  байланысты инвестордың үлесінің  өзгеруі инвестициялардың баланстық  құнын көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының бөлімшесінде көрсетіледі.

      Инвестор өзінің тәуелді шаруашылық  серіктестігінің таза табысында  үлестік қатысын қайта жаңғырту  үшін таза табыс пен таза  шығындар тең болуы керек. 

      Егер де тәуелді серіктестіктердің активтері қайта бағаланса, онда олардың баланстық құны да өзгереді. Баланстық құнның өсуі меншік капиталындағы қайта бағалауға арналған резервте көрініс табады, ал егер де ол азайса, онда сол қайта бағалауға арналған резервті азайтады.

      “Топар” АҚ қоғамы “Арко” АҚ-ның 33%және “Күнгей” АҚ-ның 28% акциясын сатып алған, сол сатып алынған акцияға сәйкес олардың құны: 3110 мың теңге және 4600 мың теңге құрған.

      “Топар” АҚ сатып алғаннан  кейін, бір жылдан соң, “Топар”  АҚ өзінің кейбір негізгі құралдарына  300 мың теңгені қайта бағалауды жүргізген. Бірінші жылдың қортындысы бойынша “Топар” АҚ 9900 мың теңге зиян шексе, ал “Күнгей” АҚ 5000 таза табыс тауып, 2000 теңге деңгейінде дивидентті жария еткен. Ал келесі жылы “Арко” АҚ кейбір негізгі құралдарының бағасын 410 мың теңгеге түсірген, ал “Күнгей” АҚ керісінше, 500 мың теңгеге көтерген.

      Екінші жылдың қорытындысы бойынша  “Күнгей” АҚ 1000 мың теңге таза  табыс тауып, 200 мың теңгеге дивидендті  жария еткен, “Арко” АҚ –  1500 теңге деңгейінде зиян шеккен.

    Бірінші жылы

     2 “Арко” АҚ өзінің кейбір  негізгі құралдарының обьектісін  қайта бағалаудың нәтижесінде  үлестік қатысу әдісі сомасы  артып, инвестицияның құны өскен  “Күнгей”АҚ үлестік қатысу сомасы  қайта бағаланған сомаға өсіп, ол 99000 теңге құраған (300000*33%)

    3 Бірінші жылдық нәтижесі бойынша:

     -инвестицияның құнының өсуімен  бірге «Арко» АҚ үлесі өскен,  өйткені «Күнгей» ААҚ үлесі  1400000 теңге құраған(5000000*28%)

     -“Арко”АҚ зиян шеккендіктен ,”Күнгей”АҚ  инвестициясының құны да азайған 

      “Арко”АҚ шеккен зияннан “Күнгей” АҚ-на тиесілі 3267000(9900000*33%)теңге құраған

     (Шеккен зиянының үлесі инвести-цияның  құнынан асып түскендіктен, инвестицияның  құнын нольдік деңгейге дейін  жеткізіп, ал қалған 58000 теңге сомасы  баланстан тыс шотта есепке  алынған(3267000-3110000-99000)

     -“Арко”АҚ –нан “Топар”АҚ –на  тиесілі, дивиденд сомасына инвестиция  құны азайды, ”Топар” АҚ-ның алынатын  дивиденд сомасы 560000 теңге құраған  (2000000*28%)

    Екінші  жыл 

     5 “Топар” АҚ –ында инвестициясы-ның  құны азайған, өйткені “Арко”  АҚ өзінің кейбір негізгі құралдары-ның құнын арзандатқан.

     -бұрындары жасалған қайта бағаланған  соманың шегінде 

     -бұрындары артық жасалған соманың  шегінде 36000 теңге(135300-99000)

    6 “Арко”АҚ өзінің негізгі құралдарын  қайта бағалаудың нәтижесінде,  ”Топар” АҚ –ның қатысу үлестік құны, яғни инвестициясының құны өскен

    Екінші  жылдың нәтижесінде “Топар” АҚ балансында 5160000 теңгеге “Арко” АҚ –ның және 70700 теңге “Күнгей” АҚ –ның инвести-циясы көрініс тапты. Нәтижесінде  ол 5230700 теңге құрады.

    Үлестік қатысу әдісі мынадай белгілермен сипатталады:

      • шаруашылықты серіктестікке  қатысты таза табыстағы қатысу  үлесі инвестордың инвестиция  құнының баланстық өсуінен көрінеді  және қатысу үлесінен түскен  табыстан бөлінеді;

      • шаруашылықты серіктестікке  қатысты залалдағы қатысу үлесі инвестиция құнының баланстық кемуінен көрінеді және қатысу үлесіндегі залалдан бөлінеді;