Бюджет және бюджеттің теориялық негіздері

Жоспар

Тарау 1 Бюджет және бюджеттің теориялық негіздері

1.1. Бюджеттің  экономикалық мәні мен рөлі

1.2. Бюджеттің  атқаратын қызметі және оның  құрылымы

1.3. Бюджет процесі

Тарау 2  Мемлекеттік  бюджеттің қалыптасуының ерекшеліктері

2.1. Бюджеттік  құрылымның қалыптасу сипаты

2.2. Бюджеттің  кірістері мен шығыстарының құрамы  мен құрылымын талдау

2.3. Бюджет балансы  мен бюджет тапшылығы

Тарау 3 Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа жүйесі.

3.1. Мемлекеттік  органдардың қызметін стратегиялық  жоспарлау.

3.2. ҚР дамытудың  стратегиялық мақсаттары мен  міндеттері.

3.3. Салық-бюджет саясатының негізгі бағыттары

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Қосымшалар 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  

 

                             Кіріспе

Рыноктық қатынастарға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.

Алайда рыноктық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап қалуда.

Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың құрылымында  бюджеттік ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде.  Республикалық деңгейдегі білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша жарнамаларға және т.с.с. жұмсалатын шығындар да өсуде. Бұл мақсаттарға жыл сайын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлігі жұмсалады. 
Сөйтіп, жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін мемлекеттік бюджет елдің экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді, халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал етеді.

Рынок жағдайында бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық ара қатынастарын жақсартуға ықпал етеді, рыноктың инфрақұрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы ролін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен жетілдіруді қажет етеді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің қалыптасу концепциясын қарастыру және оны пайдалануда туындайтын проблемаларды анықтау.

Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді қойылады:

- бюджеттің  экономикалық мәні мен ролін  анықтау;

- мемлекеттік  бюджеттің құрылымын талдау;

- бюджеттік  жоспарлау жүйесін зерттеу және  бюджеттің атқарылуын талдау;

- мемлекеттік  бюджет дамуының ерекшеліктері  мен проблемаларын  
айқындау;

- мемлекеттік  бюджет механизмін жетілдіру  жолдарын анықтау.

Курстық жұмысты  орындау барысында бюджеттік құрылым және бюджетаралық қатынастар бойынша мәселелерге байланысты отандық және шетелдік ғалым-экономистердің еңбектері, ҚР-ның қаржы министрлігі мен экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің мәліметтері, мерзімдік басылымдардың материалдары пайдаланылды.

Курстық жұмыс  кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен  тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тарау 1 Бюджет және бюджеттің теориялық  негіздері

1.1. Бюджеттің  экономикалық мәні мен рөлі

Бюджет –  мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры. «Бюджет» деген сөз сөзбе-сөз алғанда ақша сақтауға арналған  «ақшалы сөмке», «былғары қапшық» дегенді білдіреді

Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін негіз құрайды.

Бюджеттік құрылыс  деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады. Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық, өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.

Мемлекеттік органдардың  өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.

Дүниежүзінің  әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің құрылысына  мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

Бюджет құрылысында  басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

Бюджет жүйесінің  құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік  құрылымымен анықталады. Мемлекеттің  федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.

Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:

-мемлекеттік  бюджет немесе федералдық бюджет  немесе орталық мемлекеттің бюджеті;

-федерация мүшелерінің  бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың             ГФР-да – жерлердің  (ландтардың), Канадада – провинциялардың, Ресейде – федерация субъектілерінің бюджеттері);

-жергілікті  бюджеттер.

Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандырылу деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі құрлымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет. 

 

 

    1.2. Бюджеттің атқаратын  қызметі және оның құрылымы

   13-бап. Бюджет құрылымы

1. Бюджет құрылымы  мынадай бөлiмдерден тұрады: 
      1) кiрiстер: 
      салықтық түсiмдер; 
      салықтық емес түсiмдер; 
      негiзгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер; 
      трансферттер түсiмi; 
      2) шығындар; 
      3) таза бюджеттiк кредиттеу: 
      бюджеттiк кредиттер; 
      бюджеттiк кредиттердi өтеу; 
      4) қаржы активтерiмен операциялар бойынша сальдо: 
      қаржы активтерiн сатып алу; 
      мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер; 
      5) бюджет тапшылығы (профицитi); 
      6) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану): 
      қарыздар түсiмi; 
      қарыздарды өтеу; 
      бюджет қаражатының пайдаланылатын қалдықтары.

 МЕМЛЕКЕТТІК  БЮДЖЕТ- экономиканың  мемлекеттік  реттеудің  маңызды  құралы.

 Мемлекеттік  бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын білдіреді.

     Мемлекеттік  бюджет:

1. Мемлекеттің  тиісті жылға арналған ең маңызды  мақсаттарын айқындайды.

2. Мемлекетке  елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік беретін құрал қызметін атқарады.

3. Бюджеттік  ресурстарды басқаруға арналған  жүйе қызметін атқарады.

   Мемлекеттік  бюджеттің  статистиканың міндетті  анықтаулары:

1)Мемлекеттік   бюджетті  кірісі  мен шығысының   жалпы шамасының  кірістен  шығысының  арту мөлшері;

2)Мемлекет  бюджет  кірісінің құрылымы;

3)Мемлекет бюджет  шығысының құрылымы;

4)Мемлекеттің   ішкі қарыз көлемі;

5)Мемлекеттік  фискалдық  саясатын  жүргізудің  тиімділігі;

6)Фискалдық   тұрмыс  деңгейінің  әсері. 

     Мемлекет бюджет статистикасының маңызды көрсеткішінің бірі мемлекеттік сектор болып табылады.

    Мемлкеттік  бюджеттің статистикасының көрсеткіштер  жүйесінің  сипатын  анықтайтын  басқа маңызды  категориялар  мемлекеттік басқару  мекемелерінің   экономиканың басқа  секторына  жататын  міндеттермен жүзеге асады. Олар:

• Төлемдер;
• Түсімдер;
• Қайтарымды және қаржысыз  төлемдер;

   Мемлекеттік  бюджет статистикасының басты   көрсеткіштері  мыналар:

1. Табыстар немесе  кірістер;
2. Ресми трансферттер;
3. Шығыстар;
4. Таза несиелеу;
5. Дефицит және профицит;

    Кірістер  бюджетке  түсетін міндетті қайтарымсыз   төлемдер. Кірістер  ағымдық және  капиталдық болып  бөлінеді.  
   Ағымдағы кірістерге  салықтық  және салықтық  емес түсімдер жатады.

     2009 – 2011 жылдары мемлекеттік бюджеттің шығыстары басымдықты тәртіппен:

• әлеуметтік саланы және адами капиталға инвестицияларды дамытуға;
• - индустриялық-инновациялық дамытуға және серпінді жобаларды іске асыруға;
• - аграрлық секторды дамытуға жәрдемдесуге;
• - стратегиялық инфрақұрылымды дамытуға;
• - экономикалық өсудің өңірлік орталықтарын қалыптастыруға бағытталатын болады.

 

Бюджет кірістері  салық арқылы қарастырылады. Салық  негізінен ұттық пайда немесе кіріс болып табылады. Шығыс және қаржыландыру арқылы борышты өтеу негізінде  екі басты белгісі бойынша жүргізіледі:

• Шығынға байланысты орындаған белгілеу
• Осы шығынды жүзеге асыру үшін жүргізілетін операцияларды экономикалық сипаттамасы.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және т.б. қағидаттарына негізделеді.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi: 
      1) бiрыңғайлық принципi - бюджет жүйесiн ұйымдастырудың және оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай принциптерiн қолдану, Қазақстан Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет процесiнiң бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану;