Бюджет және бюджеттің теориялық негіздері

 

Кірістердің негізін  салықтық түсімдер құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға салынатын салық  пен корпорациялық табыс салығы болып табылады. Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі – салықтық емес түсімдер және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер (Кесте).млрд. теңге

Көрсеткіштер  атауы	2008 жыл (есеп)	2009 жыл (нақтыланған  бюджет)	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл
Түсімдер	4 040,5	3 469,0	3 634,2	3 539,4	3 674,4	3 907,1
ЖІӨ-ге пайызбен	25,4	20,6	19,2	16,7	15,5	14,7
Кірістер	2 962,0	2 267,9	2 275,3	2 440,4	2 664,0	2 897,1
Салықтық түсімдер	2 819,5	2 149,4	2 144,2	2 308,7	2 531,7	2 764,2
Салықтық емес түсімдер	85,5	63,7	67,4	70,4	71,1	71,8
Капиталмен  операциялардан түсетін түсімдер	56,9	54,9	63,6	61,2	61,2	61,2
Бюджеттік кредиттерді өтеу	4,8	8,0	7,9	7,9	7,9	7,9
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер	1,3	2,1	2,1	2,1	2,1	2,1
Ұлттық  қордан кепілдендірілген трансферт	464,9	843,1	1 075,7	1089,0	1 000,4	1 000,0
Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығына  сәйкес трансферт	607,5	347,9	273,2
Шығы\стар	4 373,8	4 042,7	4 292,0	4 054,3	4 230,7	4 492,7
ЖІӨ-ге пайызбен	27,5	24,0	22,7	19,1	17,8	16,9
шығыстардың номиналды өсуі, %	140,5	92,4	106,2	94,5	104,4	106,2
Тапшылық	-333,2	-573,6	-657,8	-514,9	-556,3	-585,7
ЖІӨ-ге пайызбен	-2,1	-3,4	-3,5	-2,4	-2,3	-2,2
Е с к е  р т у.

«2011-2013 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының  Заңына еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының макроэкономикалық көрсеткіштерінің нақтылануына және Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында шығыстардың басым бағыттарына қаражатты қайта бөлуге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

2011 жылға арналған  республикалық бюджет кірістерінің нақтыланған болжамы  2011  жылға арнап бекітілген  жоспарға қарағанда 207,9 млрд. теңгеге ұлғайтылды.

2011 жылға арналған республикалық бюджеттің түсімдері 4 439,9 млрд. теңге көлемінде немесе қолданыстағы бюджетпен (4 256,6 млрд. теңге) салыстырғанда 183,3 млрд.теңгеге өсіммен айқындалды.

2011 жылға арналған нақтыланған республикалық бюджеттің кірістер болжамы (трансферттер түсімдерін есепке алмағанда) ағымдағы жылдың бекітілген түсімдерінен (2 844,8 млрд. теңге) 190,7 млрд. теңгеге артығымен 3 035,5 млрд. теңге сомада  айқындалды.

«2012-2014  жылдарға арналған  бюджет жобасы  республикалық бюджет кірістерінің  өсуін  қамтамасыз  етпек. 

ҚР Қаржы  министрлігінің бағалауынша,  2012  жылғы бюджет түсімі 4 751 млрд. теңге көлемінде болады, яғни  2011 жылғы  бюджеттен 502  мрд. теңгеге ұлғаяды; 2013 жылғы бюджет – 5 031 млрд. теңге көлемінде болады, 2012 жылғы болжамнан 280 млрд. теңгеге ұлғаяды; 2014 жылғы бюджет – 5 424  млрд. теңге болады.

Бюджеттің шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.

Бюджет шығындары  мынадай түрлерге бөлінеді:

1)мемлекеттік  мекемелердің қызметін қамтамасыз  ететін шығындар;

2) тұрақты сипаты  жоқ іс-шараларды ұйымдастыру  мен өткізуге байланысты шығындар;

3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске асыру мақсатында өндірілетін тауарларға мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;

4) жеке тұлғаларға  ақшалай төлемдер – қызметкерлерге  еңбегі үшін ақшалай төлемдерден  басқа,Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;

5) заңи тұлғаларға  субсидиялар – мемлекеттік мекемелер  және қоғамдық бірлестіктер болып  табылмайтын заңи тұлғаларды  өтеусіз және қайтарусыз негізде  қаржыландыру;

Шығыстар.

2011 жылға арналған  республикалық бюджеттің шығыстары  Қазақстан Республикасы Парламентінің  Мәжілісінде және Сенатында қарау  қорытындылары бойынша ағымдағы  жылдың жоспарына 6,9% өсуімен 4 643,8 млрд. теңге көлемінде немесе 322,4 млрд. теңгеге жоспарлануда.                                   

2011 жылға арналған  республикалық бюджеттің жалпы  сомасы шығыстары 4 трлн 954,1 млрд. теңге болып көзделеді немесе бекітілген бюджетпен салыстырғанда 301,3 млрд. теңгеге ұлғайды.

Бюджеттің шығыс  бөлігін ұлғайту көздері мыналар, яғни: кіріс бөлігінің түсімдерін ұлғайту - 207,9 млрд. теңге, өткен жылдың қорытындысы бойынша бюджет қаражатының бос қалдықтарын тарту - 82,9  млрд. теңге.

Елбасы Жолдауына сәйкес қандай салаларға қанша қаражат бағытталады?

- Заң жобасында 2011 жылы Мемлекет басшысының Жолдауын іске асыруға арналған шығыстарды ұлғайтуға бағытталған қаржы - 232,2 млрд. теңге. Оның ішінде 40,2 млрд. теңге - 2020 жылға дейін халықты жұмыспен қамту жөніндегі  жаңа  бағдарламаны іске асыруға, 20,5  млрд. теңге -  білім беруге, 7,1  млрд. теңге - денсаулық сақтауға, 8,2 млрд. теңге - сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуге бағытталады. Сонымен қатар 9,9  млрд. теңге - гидротехникалық құрылыстарға және жағалауды нығайту іс-шараларына, 75 млрд. теңге - жылжымайтын мүлік нарығы мен тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтарын (ТКШ) қолдау жөніндегі шараларға, 56,9 млрд. теңге - үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы (ҮИИДМБ) шараларын іске асыруға, 8,8 млрд. теңге - дағдарыстан кейінгі қалпына келтірудің жаңа бағдарламасына, 1,0 млрд. теңге - өңірлерді дамыту бағдарламасының іс-шараларын іске асыруға, 0,6 млрд. теңге - омырауға тағатын белгілерді дайындауға көзделеді.

ҚР Қаржы  министрлігінің ақпараты бойынша, 2012   жылы республикалық бюджеттің  шығысы 5 510 миллиард теңге көлемінде болады, яғни  2011жылғы шығыстан 564 миллиард теңгеге ұлғаяды, 2013  жылғы  бюджет шығысы – 5 505  миллиард теңге болады, яғни 2012 жылдың  шығыс болжамынан 5 миллиард теңгеге азаяды; 2014 жылғы  шығыс – 5 884 миллиард теңгені құрайды  немесе   2013 жылдың  шығыстар болжамынан   379 миллиард теңгеге   ұлғаяды    деп жоспарлануда.

2012-2014   жылдары Қазақстанда  әлеуметтік қамтамасыз  етуге және халыққа әлеуметтік көмек көрсетуге қарастырылған шығысты  4 038  миллиард теңге сомаға арттыру жоспарлануда.  Білім мен  ғылым  саласына  жұмсалатын  шығыстар -1 132миллиард теңгені,  денсаулық сақтау жүйесіне жоспарланған шығыстар  – 1 303 миллиард теңгені   құрайды. Мәдениет саласының  шығыстары  61 миллиард теңгені  құрайды.   Тұрғын  үй  құрылысы  мен    тұрғын үй-коммуналдық  шаруашылық  саласы үшін  алдағы  үш жылға   398  миллиард теңге сома қаражат  қарастырылған. Мемлекеттік ақпараттық  саясатты  жүргізуге   73  миллиард теңге қарастырылса,   қорғаныс саласының 2012-2014 жылдардағы  шығыстары 1 012 миллиард теңгені  құрайтын  болады.

2010-2012 жылдарға  арналған мемлекеттік бюджеттің  кіріс бөлігі экономиканың шикізаттық  емес секторына салық жүктемесін  төмендетуді кһздейтін жаңа Салық  кодексінің ережелерін ескере  отырып, орта мерзімді кезеңге  арналған макроэкономикалық көрсеткіштердің  болжамдық параметрлерінің негізінде анықталады (2-кесте).

 

Көрсеткіштердің атауы	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл
Кірістер	14,2	15,2	15,0
Салық түсімдері	13,6	14,6	14,4
Салықтық емес түсімдер	0,4	0,4	0,4
Негізгі капиталды  сатудан түсетін түсімдер	0,2	0,2	0,2

 

Кесте 2. Мемлекттік бюджеттің кірістері, ЖІӨ-ге %-бен 

 

ҚР Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсетін түсімдер көлемінің 2010-2012 жылдарға арналған болжамы  макроэкономикалық көрсеткіштердің  болжамды параметрлері: мұнай өндіру, мұнайға деген әлемдік баға, АҚШ долларына теңге бағамы, сонымен қатар алдыңғы жылдарға түсімдердің қарқыны, ағымдағы жағдай талдауы негізінде жасалады.

 

2.3 Бюджет  балансы. Бюдждет тапшылығы

Бюджет  тапшылығы таза бюджеттік кредит беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандығы операциялық сальдоға тең.

Теріс белгімен  алынған шама бюджет тапшылығы, оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып  табылады.

Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері  әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.

Бюджет  тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамассыз ету. Оның көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.

Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді  және бюджет тапшылығының шамасына  сай келеді.

Бюджет  профицитін пайдалану – қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсау. Оның көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.

Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет профицитінің шамасына сай келеді.

Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін  теңестірген, яғни баланстаған дұрыс.

 Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне жету болып табылады.

Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитті құрайды. Ол мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бос қалдығын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және қассаның айналымдағы нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.

Шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстың жай-күйін сипаттайды.

Тапшылықтың ұйғарымды  деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге қатысты 2-3% мөлшекрі саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік қарыздар шығарудың немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама жеңіл жабылуы мүмкін. Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша эмиссиясымен қамтамасыз етіледі, бұл инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.

Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:

1) Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік-экономикалық салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.

2) Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары бар компаниялар, банктер және т.б. қатысады.

3) Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.

4) Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге өзінің активтерін сатады.

Бюджет тапшылығына  қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді.

1. Жыл сайынғы теңгерілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін