Бюджеттің орындалу мәселелерін шешу жолдары және оны бағалауды жетілдіру

     Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:

• мемлекеттік органдардан, өзге де ұйымдардан және жеке тұлғалардан Министрлікке жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарды сұратуға және алуға;
• өз құзыры шегінде барлық мемлекеттік органдардың, өзге де ұйымдардан және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті нормативтік-құқықтық актілерді шығаруға;
• министрліктің қарауындағы комитеттер мен мемлекеттік ұйымдардың бұйрықтарын, өзге де кесімдерін тоқтатуға немесе тоқтата тұруға;
• акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлеске және республикалық басқа да мүлікке иелік етуге, пайдалануға, сондай-ақ заңнамалық актілермен және Үкімет белгілеген жағдайларда билік етуге;
• өз құзырындағы мәселелер бойынша халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жүзеге асыруға;
• бірыңғай қазынашылық шоттағы және Қазынашылық комитетінің корреспонденттік шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды Үкімет белгілеген тәртіппен тиімді орналастыру жолымен басқаруды жүзеге асыруға;
• бюджеттік заңнамада көзделген жағдайларда бюджет қаражаттарын қайтарып алуға, қаржыландыруды тоқтата тұруға;
• қымбат бағалы металдар мен асыл тастарды басқаруды, есебін және сақтауды ұйымдастыруды жүргізуге;
• ұлттық және шетелдік валютада банктік операциялардың жекелеген түрлерін және өзіне заңдармен жүктелген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқықтары бар [18, 42 б].

   Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында белгілі міндеттер мен функцияларды атқаратын бірқатар арнаулы бөлімшелер бар, басқарудың мақсаттары мен міндеттерінің  өзгеруі, аппараттар функцияларының дамуы, жұмысты жетілдірудің қажеттілігі ескеріле отырып, бұл бөлімшелердің құрамы мен құрылымы үнемі өзгеріп отырады.

      Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында бірқатар департаменттер мен басқармалар маңызды орын алады:

• Мемлекеттік бюджетті атқару департаменті;
• Фискалдық саясат пен болжам департаменті;
• Макроэкономика және қаржы статистикасы департаменті;
• Мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті;
• Кірістерді талдау департаменті;
• Кірістер мен келісімшарттар департаменті;
• Электронды мониторинг департаменті;
• Жұмыстарды ұйымдастыру және қаржылық қамтамасыз ету департаменті;
• Құжат айналымы және кадр жұмыстары департаменті;
• Акциздерді реттеу департаменті;
• Заң қызметі департаменті;
• Ақпараттық технологиялар департаменті;
• Мониторинг және трансферттік баға белгілеу департаменті;
• Мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті;
• Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаменті;
• Мемлекеттік қарыз алу департаменті;
• Қазыналық саясат және жобалар департаменті;
• Мемлекеттік борыш және несие беру департаменті;
• Халықаралық қаржы қатынастары департаменті;
• Халықаралық салық салу департаменті және т.б.

   Департаменттер  өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады.

   Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және оған бағыныштағы аймақтық бөлімшелерден тұрады.

   Қазынашылық органдары мынадай міндеттер  мен функцияларды орындайды:

• республикалық бюджетті ұйымдастыру, оның кассалық атқарылуын жүзеге асыру, жергілікті бюджеттерге есеп-қисаптық кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің орындалуын бақылау;
• касса бірлігі қағидатын негіздей отырып, қазынашылықтың шоттарындағы ақша қаражаттарын басқару;
• республикалық және жергілікті бюджеттер арасында өзара есеп айырысуды енгізу;
• республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және оларды түрлі деңгейлердің бюджеттеріне есептеу;
• мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын басқару және есепке алу, оларды жүргізген кезде заңнамалықтың сақталуы жөнінде тексерулер ұйымдастыру;
• мемлекет қаржысының мән-жайы туралы ақпаратты жинау, өңдеу және талдау;
• республикалық бюджеттің қолма-қол ақшасының ағынын болжау;
• мемлекеттік сыртқы қарыздарды және мемлекеттің кепілдігі бар мемлекеттік емес ішкі қарыздарды өтеу және қызмет көрсету кезінде ақша аударуды жүзеге асыру;
• бухгалтерлік есеп пен бюджет жүйесіндегі есептемені және қазынашылық органдары жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту және жетілдіру;
• қазынашылықтың құзырына жататын мәселер бойынша есептік операцияларды жүргізудің тәртібі туралы әдістемелік және нұсқаулық құжаттарды әзірлеу.

2. Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру үрдісі

      Бюджет  саласында қаржылық менеджменттің  немесе қаржыны басқарудың тиімді жүйесін жасау қажеттілігі айтпаса да түсінікті. Экономиканың мемлекеттік секторын әрдайымғы реформалауға және оңтайлы етуге қарамастан, бюджетті секвестрлеу, салықтық және бюджеттік заңнаманы өзгерту, бюджеттің шығысты және кірісті бөліктеріндегі жүйелік диспропорцияларды жою әзірге болмай тұр. Үкімет және биліктің жергілікті органдары қаржылық резервтерді тапжылмай іздеумен айналысуда, бірақ бұл жүйесіз ұмтылыстар қалыптасқан қиын жағдайды жақсартуға жағдай жасамайды.

      Қазақстан Республикасындағы бюджетті құру тәжірибесі кемшіліктерге ие:

• мемлекеттік бюджет көп деңгейлі, көп құрамды күрделі жүйе бола отырып, біртұтас емес жүйе ретінде құрылады, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы өзара байланыс жойылған;
• атқарушы биліктің жергілікті органдары салықтық базаның ұлғаюына қызығушылық танытпайды, себебі белгілі бір деңгейде кіріс бөлігі Үкіметпен бекітілген жан басына шаққандағы бюджеттік қамтамасыз ету нормалары негізінде құрылады және кірістердің барлық қол жеткізілген өсімі республикалық бюджетке аударылады.
• жан басына шаққандағы қамтамасыз ету нормативі шамадан тыс іріленген, төмендетілген және минималды қажетті шығындардың бірліктік нормаларына сәйкес келмейді, осының нәтижесінде жергілікті бюджеттің қарыз көлемі тәжірибе жүзінде төмендемейді және кейбір облыстарда бюджет көлемінің 30% дейін жетеді.
• шығындардың көптеген обьектілері мен түрлері бойынша әлеуметтік және экономикалық нормативтердің болмауы бюджетті құру үрдісін және оның орындалуын бақылауды қиындатады, бюджеттің бірнеше рет нақтылануына және секвестрленуіне алып келеді;
• салалар, бағдарламалар, функционалды топтар, аймақтар арасында шектелген бюджеттік ресурстарды бөлу субьективті фактордың басымдығымен жүргізіледі;
• бюджеттің орындалуын бағалау жүйесінің болмауы бюджеттік қаражаттарды тиімсіз қолдануға алып келеді.

   Қазіргі кезде аталған мәселелерді шешу бюджетті орталықсыздандырумен байланысты деген пікірлер қалыптасқан. Бюджеттік түсімдерді қысқарту жағдайында шығыстарды сақтау немесе ұлғайтуды талап ететін топтар жағынан саяси қысымдар, Үкіметті мемлекеттік бюджеттің баптарының бөлігін биліктің жергілікті органдарына аударуына мәжбүрлейді. Осының нәтижесінде қазір жергілікті бюджеттерден жергілікті ғана емес, жалпы ұлттық маңызға (соның ішінде әлеуметтік қамтамасыз етуге, қорғанысқа, қоғамдық тәртіпті күзетуге кететін шығыстар) ие мемлекеттік шығыстардың біраз және ұлғая беретін үлесі қаржыландырылады. Мемлекеттік мекемелерді жекешелендіру нәтижесінде әлеуметтік кажеттіліктерге және инфрақұрылымға кететін шығыстар да жергілікті бюджеттерге жүктелген. Сол уақытта жергілікті бюджеттердің жеке кірістері өсіп кеткен шығыстарға әлдеқайда дәл келмейді. Оған қоса, көптеген себептерге байланысты жергілікті салықтардың үлесі әрдайым төмендеуде. Жергілікті органдарға шығыстардың біраз бөлігін аудара отырып, Үкімет олар өздерінің шығыстарын өздері дербес қысқартуға мәжбүр болады деген оймен, олардың кірістерінің сәйкесінше ұлғаюын қамтамасыз етпеді. Бұл шын мәнінде жергілікті бюджеттерді шектейді, осының нәтижесінде шығындардың көптеген баптары бойынша қарыз жинақталады. Жалақы бойынша қарыздарды жабу үшін жергілікті органдар бюджеттік ссудалар және коммерциялық несиелер алуға мәжбүр болады. Бюджеттің тапшылығынан, олар өздерінің қарыздары бойынша есептесе алмайды. Қарыздар тоқтамастан өседі, ал бюджеттік алымдардың қалыптасқан жүйесі оларды жабуға кедергі жасайды. Үкіметпен жергілікті салықтар базасын төмендетуге және алынып бітпеген кірістерді қайта қалпына келтіру бойынша шаралар қолданбауға алып келетін шешімдер қабылданады. Осындай тәжірибе экономиканың тұрақсыздануына және бюджет құрылымында айқындылықтың бұзылуына алып келуі мүмкін. Нәтижесінде салықтық өкілеттіктердің орталықсыздандырылуымен еріп жүрмейтін, шығыстардың орталықсыздандырылуы аймақтардың одан да үлкен теңсіздігіне алып келеді.

   Әрине, бюджеттердің парасатты орталықсыздандырылуы пайдалы болып табылады. Ол жергілікті органдардың, халыққа ұсынылатын мемлекетпен кепілдендірілген қызметтердің сапасы және мөлшері үшін жауапкершілігін жоғарылатады. Бірақ жауапкершіліктің жоғарылауы сәйкесінше өкілеттіктердің және бастысы, оларды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражаттардың болуын ұйғарады. Дегенмен, бұл компоненттер әзірге теңдестірілмеген. Сондықтан қазіргі уақытта жарияланған бюджеттік орталықсыздандырылу принципі нақты мазмұнмен толтырылуы қажет. Бюджеттің шығыстары мен кірістерін бөлуді мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлері арасында функцияларды айқын бөлу негізінде жүргізу қажет. Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттік қызметтер жергілікті жерде және орталықта қосарланады. Мысалы, өртті қадағалау қызметі орталықта да, жергілікті жерде де іске асырылады – бұл жүйені қаржыландыру республикалық бюджеттен де, жергілікті бюджеттен де жүзеге асырылады. Сол сияқты ветеринарлық қызметтер, тәртіп сақтауды қадағалау қызметтері және т. б. жүйелерін қаржыландыру бөлігінде де жағдай осындай болып тұр. Әдістемелік жағынан биліктің орталық органдарына таза мемлекеттік қызметтерді қалдырған дұрыс болар еді: әскерді, мемлекеттік қауіпсіздік, әділет комитеттерін және т.б. қаржыландыру, ал жергілікті халықтың мүддесіне қатыстының барлығын биліктің жергілікті органдарына тапсыру. Бюджеттік үрдістің бірлік принципін қамтамасыз етуді әлеуметтік-экономикалық қамтамасыз етудің нормативтерін орнату және оның орындалуын бақылауды күшейту жолымен іске асыру қажет [22, 58 б].

   Биліктің  жергілікті органдарының кірістері  мен шығыстары арасындағы сәйкессіздік үкіметтік құрылымдардың әр түрлі бөлімдері арасында қаражаттарды қайта бөлуді қажет етеді – биліктің жергілікті органдарымен ұсынылатын, жергілікті бюджеттердің жасырын тапшылығын жабу үшін және коммуналдық қызметтердің минималды деңгейін қамтамасыз ету үшін (теңестіру). Аталған міндетті жүзеге асыру үшін қаржылық жүйенің әрекет ету өнімділігін және оның жұмысының тиімділігін жоғарылатуға бағытталған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемесін жасау қажет.

   Кешенді бюджеттік жоспарлау және бағдарламалаудың негізгі әдістемелік алғышарты  болып халықты мемлекетпен кепілдендірілген қызметтермен қамтамасыз етудің ғылыми негізделген нормалар жүйесі табылады. Көптеген әлеуметтік нормативтер салалық нормативті құжаттар нормаларында жоспарлы экономика кезеңінде орнатылған болатын. Олар талап етілетін елді мекеннің бір мың тұрғынына есебінде орындардың, кереуеттердің, шаршы метрлердің талап етілетін мөлшері болып табылады. Көптеген әлеуметтік нормалар ескірді және қайта қарастыруды талап етеді. Әлеуметтік нормалар – бұл біз жоспарланған кезеңде қол жеткізгіміз келетін қызмет көрсету деңгейі [23, 88 б].

   Әлеуметтік  нормалардан басқа, экономикалық нормативтерді – әлеуметтік норматив бірлігіне кететін шығындар нормасы, жасау қажет болып табылады. Мысалы, мектептегі бір орынға мұғалімдерге, қызмет көрсетуші персоналға, жылуға, электр энергиясына, байланысқа, суға деген қажеттілік, сонымен бірге, жаңа оқу орындарын құруға қажетті капиталдық салымдарға деген қажеттілік.

   Жоспарлау міндеттеріне байланысты, бюджеттік  ресурстарды бюджеттік саланың  қалыпты қызмет етуі үшін қажетті ағымдағы шығындарға, әлеуметтік нормативке сәйкес келетін қызмет көрсету деңгейіне қол жеткізу үшін қажет етілетін қаражаттар – капиталдық шығындарға бөлу керек.

   Бюджеттік қаржы бөлудің кемшілігіне байланысты тәжірибе жүзінде көптеген жағдайларда  бюджеттің кірістері орнатылған экономикалық нормативтерге сай  есептелген ағымдағы шығындарды жабуды қамтамасыз етпейді. Мысалы, Павлодар облысы бойынша денсаулық сақтау, тамақ өнімдерін және дәрі-дәрмектерді алуда, орнатылған нормалардан 30% деңгейінде қаржыландырылады. Ағымдағы шығындарды жүз пайыздық қамтамасыз етуге қол жеткізу үшін барлық деңгейдегі бюджеттерді қаржылық ресурстармен бірден қамтамасыз ету мүмкін еместігі айдан анық.

      Республикалық деңгейде бағдарламалар арасында ресурстарды  бөлу оңтайландырылады және республикалық  және жергілікті бюджеттер шығындары  арасында қолайлы қарым-қатынас анықталады. Содан кейін сол сияқты облыстар арасында бюджеттік ресурстар бөлінеді [24, 137 б].

      Облыстық  деңгейде функционалды топтар арасында қаражаттарды бөлудің қолайлы жоспары  болады. Содан кейін топтар ішінде бағдарламалар мен ішкі бағдарламалар арасында қолайлы бөлу анықталады. Әрбір бағдарлама үшін оңтайландыруға байланысты өзінің критерийлері мен шектеулері табылуы қажет.

      Қолда бар компьютерлік техника және қазіргі  заманғы бағдарламалық қамтамасыз ету ешбір қиындықсыз барлық деңгейдегі бюджеттік жоспарларды оңтайландыруды іске асыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бұл келесі үрдістен субьективизм элементтерін шығарып, шектелген ресурстарды анағұрлым тиімді және рационалды бөлуге мүмкіндік береді.

      Қазақстан экономикасы дағдарыстық жағдайдан шыққандығына байланысты, алдымен бюджеттердің барлық жеке кірістерін барлық функционалдық топтарды толық бюджеттік қамтамасыз етуге біртіндеп қол жеткізу міндеттерін шешуге бағыттау қажет.