Бюджеттің орындалу мәселелерін шешу жолдары және оны бағалауды жетілдіру

     Ел экономикасына жасалған талдауларға байланысты Қазақстанда да сәтті бюджеттік саясаттың маңызды құрауыштары орын алып отыр. Бұл мемлекеттік міндеттемелердің шынайы деңгейінде орталықтанатын бюджеттік тапшылықтың төмен деңгейін қамтамасыз ететін, несиелік нарықта төмен пайыздық мөлшерлемені қолдауға, жеке секторды қаржыландыруды ұлғайтуға жағдай жасайтын мемлекеттік шығыстарды қатаң шектеу саясаты болып табылады. Мұндай саясат экономикалық өсудің тұрақты темптеріне қол жеткізуге, жұмыссыздықты төмендетуге, халықтың әл-аухаты деңгейінің жоғарылауына жағдай жасайды.

   Қазақстан экономикасы дағдарыстық жағдайдан  шыққандығына байланысты, алдымен бюджеттердің барлық жеке кірістерін барлық функционалдық  топтарды толық бюджеттік қамтамасыз етуге біртіндеп қол жеткізу міндеттерін шешуге бағыттау қажет. Осыдан кейін, бюджеттік қаражаттардың бөлігін капиталдық шығындарға бағыттай отырып, барлық әлеуметтік нормативтерді жүз пайыздық қамтамасыз етуге қол жеткізу міндетін шешуге болады. Егер барлық бюджеттік қаражаттарды тек қана тұтынуға жұмсайтын болса, онда өндірістің өсуін және бюджетке кірістер түсімінің өсуін күту мүмкін емес. Сондықтан, тұтыну және жинақтау көлемдерінің әр түрлі пропорциялары кезінде өсу темпінің мүмкін нұсқаларына экономикалық талдау жүргізу және осы негізде тез өтелетін инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін алып пайдаланудың негізделген шегін орнату қажет.

      Бюджетті  және өткізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық саясатты бағалау үшін қатаң ғылыми әдістерді, сонымен бірге өткен жылдардағы тиімділіктен мәліметтерді қолдану керек. Бұл бағдарламалар мақсаттарының бастапқыда бағытталған мақсаттар мен мұқтаждықтарға сәйкестігін бағалауға мүмкіндік береді. Орталық деңгейде сыртқы аудиттің тәуелсіз институтын, муниципалды деңгейде − мәслихаттар жанында сыртқы аудиттің комитеттерін құру дұрыс болар еді, себебі бюджеттің орындалуын бақылаудың тиімді жүйесі тек қана ішкі аудит пен бақылауға сүйене бермейді. Бюджетті бағалау Қазақстандағы бюджеттік циклдің ажырамас бөлігі болуы керек.     

      Республикалық бюджет бекітілген кезде облыстық немесе аудандық бюджеттің бекітілмеуі техникалық себептерге байланысты да мүмкін емес, мұндай жағдайда бюджеттің орындалуы бойынша орталық өкілетті орган және оның территориалды бөлімшелері түсімдер мен бюджеттер деңгейлері арасындағы шығыстар сомасын бөлуді жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болмайды. Осының нәтижесінде республикалық бюджетті өз уақытында орындау және жергілікті бюджеттердің орындалуына қызмет көрсету мүмкіндігіне ие болмайды.

   Осыдан  шығатын қорытынды: облыстық бюджеттер республикалық бюджет көрсеткіштеріне, сонымен бірге, Парламентпен және Үкіметпен бекітілетін нормативті құқықтық актілердің нормалары мен жағдайларына, аудандық сәйкесінше облыстық бюджетке толығымен тәуелді болып табылады. Жергілікті бюджеттерді басқару органдарының құқықтары, кейінірек, міндеттері бюджет кірісіне орнатылған түсімдер көлемін және бөлінген бюджеттік қаражаттарды тиімді және мақсатты қолдану құралымен мемлекеттік қызметтерді сапалы көрсетуді қамтамасыз етумен түсіндіріледі.

   Бюджеттің төменгі деңгейінің бюджеттің жоғарғы  деңгейімен өзара қарым-қатынасындағы  шектелген дербестігі мен теңдігін декларацияламай, бюджеттік үрдісті келесі түрде жеңілдетуге болады:

     − барлық деңгейлердегі әкімдіктерде бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті органдар мен экономикалық жоспарлау бойынша өкілетті органдарды территориалды бөлімше мәртебесі бар бюджеттік жоспарлау бойынша орталық өкілетті орган құрамына кірістіре отырып, біртұтас мемлекеттік органға біріктіру;

   − бюджеттік жоспарлау бойынша  орталық өкілетті орган территориалды  бірлестіктермен біріге отырып, республикалық  және облыстық (аудандық) бюджеттер  жобаларын жасайды және Үкіметке ұсынады;

   − Үкімет республикалық бюджет туралы заң жобасын Парламентке ұсынады, сонымен бірге, сәйкесінше әкімдіктерге бағытталатын облыстық бюджеттер жобаларын келістіреді;

   − облыстық әкімдіктер Үкіметпен қабылданған  облыстық бюджет жобасын облыстық мәслихаттың  бекітуіне енгізеді және аудандық мәслихаттардың бекітуі үшін аудандық әкімдіктерге жеткізуімен бірге аудандық бюджеттердің жобаларын келістіреді.

   Осыған  байланысты, қазір Қазақстанда республикадағы бюджет жүйесін және бюджет үрдісін  біртіндеп реформалау қажеттілігі  туындады. Осы кезде бюджеттік  үрдісті орталық және жергілікті өкіметтердің әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізуі бойынша дәстүрлі әрекеттер мен іс-шаралар жиынтығы ретінде емес, ғылыми принциптерге және экономикалық заңдарға бағынған күрделі, көпсатылы үрдіс ретінде қарастыру қажет.

 
 
 

   ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

   1. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. − Алматы: 2005

   2. Мельников В. Д. Основы финансов: Учебник. − Алматы: 2005

   3. Ілиясов Қ. Қ. Мемлекеттік бюджет шығындары, − Алматы: 2003

   4. Финансы: Учебник. Под ред. В.  В. Ковалева. − М: 2004

   5. Миляков Н. В. Финансы: Учебник. − М: 2004

   6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Заңын іске асыру туралы Қаулысы

   7. Астана қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты

   8. Координационный план разработки среднесрочной фискальной политики акимата города Астаны на 2007-2009 годы

   9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы N 918 «Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзiмдi фискалдық саясаты туралы» Қаулысы

   10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 27 мамырдағы N 523 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» Қаулысы

   11.  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы

   12. Постановление Правительства Республики  Казахстан от 21 июня 2004 года №  677 «Об утверждении Правил разработки среднесрочной фискальной политики

   13. САПП Республики Казахстан, 2004 г., № 24

   14. Қазақстан Республикасының Конституциясы // Алматы, «Жеті жарғы», 1999.

   15. Постановление Правительства Республики Казахстан от 5 февраля 2005 года N 110 «Об утверждении Правил исполнения республиканского и местных бюджетов»

   16. Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің Актілер Жинағы, 2005 ж., № 6

   17. Қазақстан Республикасы 1999 жылғы 1 сәуірдегі № 357 «Бюджеттік жүйе туралы» Заңы

   18. Мемлекеттік және бюджеттік ұйымдардағы бухгалтерлік есеп және салықтар, № 4, 2006 ж.

   19. Ақша және несие, № 9, 1996

   20. Астана Ақшамы, № 18, 2007

   21. «Қаржы қаражат − Финансы Казахстана», ғылыми-практикалық журнал, 2003 ж.

   22. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Бюджет кодексі

   23. Б. М. Сабанти. Теория финансов: Учебное пособие. − М: 2000

   24. Финансы: Учебник. Под ред. проф. Л. А. Дробозиной. − М: 1997

   25. Нешитой А. С. Финансы: Учебник.  − М: 2006

   26. Қазақстан Республикасы Үкіметінің  2005 жылғы 5 ақпандағы № 110 «Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалу Ережесін бекіту туралы» Қаулысы

   27. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 21 шілдедегі № 779 «Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды жүргізу Ережелерін бекіту туралы» Қаулысы

   28. Жарекешева А.Х. Бюджет и социальная сфера// Экономика Казахстана. – 1997. - № 1.

   29. Зейнельгабдин А.Б. Закон «О  бюджетной системе Республики Казахстан – основа реформирования финансовой системы//Экономика Казахстана. – 1997. - № 2.

   30. Финансы: Под ред. В.М. Родионовой. М.: Финансы и статистика, 1997.

   ҚОСЫМША А