Халықаралық еңбек бөлінісінің халықаралық экономикадағы алатын орны мен ролі

 

 

 

 

 

 

1. сурет. Біріккен кәсіпорындардың түрлілігі.

 

 

Қазақстанда біріккен кәсіпорындар барлық біріккен кәсіпкерлік формаларының элементтерін иеленетін симбиоз болып табылады. Отандық біріккен кәсіпорындардың ішінде көбінесе акционерлік емес формалардың басым екендігін және осыған байланысты республикаға акционерлік компаниялар туралы заңдылықты нақты түрде талдау керек екендігін ескеру қажет. Бірақ бұл жағдай біріккен кәсіпорындардың басқа да формаларын құру және іске асыру мүмкіндігін жоймау керек.

Салалық құрылымында  есепке ала отырып, біріккен кәсіпорындар статусын дифференциациялау, республика біріккен кәсіпорындар дамуының ынталандырушы факторы болып табылады. Біріншіден, кіші және орта шетел фирмаларымен қарым-қатынас кезінде біріккен кәсіпорындарды серіктестік формасында құру арнайы басқару құрылымдарының құрылуына кедергі жасап, жақтардың өзара жауапкершілігін жоғарылатады. Батыс елдеріндегі сияқты әрбір серіктестіктің басқаруға және тексеруге бақылау жасау мүмкіндігі біздің республикамызда да нәтижелі қолданылуы мүмкін.

Екіншіден, капитал сыйымды  салалардағы ірі батыс фирмаларының қатысуымен құрылатын біріккен кәсіпорындарды жабық түрдегі акционерлік қоғам формасында құру керек. Нәтижесінде, серіктестердің қатысу үлесін жоғарыда тұратын инстанциялар шешімімен емес, әр жақтың экономикалық қызмет есепке ала отырып, салымдардың арақатынасы негізінде өзгертуге мүмкіндік береді.

Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялық мүмкіндігі үлкен  рөл атқаратын салаларында келісім-шарттық  біріккен кәсіпорындарды құру пайдалы. Жаңа технологиялық процестер ендіру немесе қолдану негізінде шетел серіктесінің құқығы бар. Келісім-шарттың кәсіпорындардың қызмет етуінен бастап жарғылық қор толығымен республика меншігінде болады, бірақ жарғылық қордың бір бөлігін алдын-ала келісілген уақытында шетел серіктесіне береді.

Бүгінгі күнде Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру процесінің жағымды және жағымсыз жақтары көрінеді. Біз білетіндей, кәсіпорындар ұлттық экономиканы өзгертудің катализаторы ретінде қолданылуы жоспарланды. Біріккен кәсіпорындар қызметін реттеудің тиімсіз экономикалық саясаты бұл процестің стихиялық көрініс табуына әкелді.

Қазақстан экономикасына  шетел инвестициясын тартудың тиімді формаларының бірі - әлемдік нарықта  қазақстандық кәсіпорындар мен салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы  ретінде біріккен кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-қимылдарын да қарау керек.

Біріккен кәсіпорын  құру кезінде қазақстандық серіктестер  белгілі бір мақсаттарды қарастырады:

• тауардың нарықтағы, саладағы бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы;
• қосымша қаржы және материалдық ресурстардың тартылуы;
• алғы шетел техникасы мен технологиясын қолдану;
• бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату және өткізу процесін жақсарту үшін серіктестерінің тауарлық белгісін қолдану;
• өндірістік процесс пен кадрларды басқару өрісінде тәжірибелерін қолдану;
• қаржылық тоқырау кезінде шетел серіктесімен коммерциялық тәуекелді бөлісу.

Біріккен кәсіпорын  формасында тікелей шетел инвестициясын  тарту формасын таңдау, яғни біріккен кәсіпорындар құру туралы нақты шешімді қабылдау кезінде бірнеше факторлардың әсер етуін есепке алу керек. Оларға: өндірістік-технологиялық потенциал көлемін, ресурстарды пайдалануға берілетін рұқсат, нарықтық тартымдылығына кәсіпорынның салыстырмалы позициясының бағасы, нарық сыйымдылығы, істің салыстырмалы пайдалылығы, нарыққа ену кезіндегі шектеулер, нарықтың көлемі, оның даму тенденциясының бағасы (бәсекелестердің саны ма, өзінің артықшылықтары, өткізуді ұйымдастыру) жатады.

Шетел инвестициялары жүйесіндегі біріккен кәсіпорындардың нақты алатын орнын келесі суреттен көруге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет. Шетел инвестициялары  жүйесіндегі біріккен кәсіпорындардың  нақты алатын орны

 

 

Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру кезінде шетел серіктесттерінің өз мотивтері мен мақсаттары бар. Оларға бірінші кезекте келесілерді жатқызуға болады:

• жаңа нарықты игеру;
• өндіріс шығындарды азайту;
• ресурстар ағымы (шикізаттың жаңа көздерін қалыптастыру және өндірістік базаларын жаңарту).

Шетелдік серіктестердің біріккен кәсіпорын құру кезіндегі  ең негізгі мотивтерінің бірі жаңа нарыққа шығу болып табылады.

Ұлттық немесе аймақтық нарықтардың потенциалын нарықтың кейбір ерекшеліктерін және өткізу құрылымын  ұзақ мерзімді пайдалану мүмкіндіктерін ерекше атап көрсетуге болады.

Тағы бір мақсаты - қызметкерлерге неғұрлым аз шығын жұмсаумен  байланысты өндірістік артықшылықты пайдаланумен серіктес елінде өндірісті қайта  негіздеу нәтижесінде шығынды азайту. Қазақстанда өндірістің белгілі бір түрлері үшін неғұрлым жағымды заңды жағдайлар жасалған. Ол Қазақстанмен біріккен кәсіпорындар құру туралы шешім қабылдауда үлкен рөл атқарады.

Сонымен қатар, біріккен кәсіпорындар құру туралы шешім қабылдауға ерекше мотивтер де әсер етеді:

• ұлттық  инвестор болып осы елдің бұрынғы азаматтары болса немесе біріккен кәсіпорындар бір ұлттық құрылтайшылармен құрылады;
• жекелеген, егер де біріккен кәсіпорындар құру шешімін туысқандар арасында қабылдаса,
• экологиялық, егер де экологиялық зиянды қалдықтар шығару тапсырмасы шешілсе;
• елдің даңқын көтеруге және басқа да әлеуметтік-психологиялық тартылыстармен байланысты мотивтер.

Ұлттық кәсіпкерлер  үшін біріккен кәсіпорындар құрудың  негізгі мақсаттары:

• маркетингтік орта мен менеджмент сапасын жоғарылату;
• капитал мен тәжірибелі мамандарды тарту;
• материалды-техникалық негізін жақсарту;
• шетел серіктестерімен тәуекелді бөлісу;
• арнайы білім, техника мен технологияны қолдану және тарту;
• жаңа өткізу нарықтарына шығу мүмкіндіктері;
• қалыптасқан өндірісті кеңейту және жаңа жұмыс орындарын құру;
• жеңілдетілген салық салу;
• шетел қаржы институттарынан несие алу.

Біріккен кәсіпорындар құру процесінде және оның әрі қарай  қызмет ету кезінде серіктестер  бірінші кезекте құқылық сұрақтармен  қақтығысады. Сондықтан да Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру және дамытуды құқылық қамтамасыз етуді қарастыру қажет.

Біріккен кәсіпорындар дегеніміз - Қазақстан Республикасының территориясында қазақстандық және шетел кәсіпорындарының, фирмаларының, ассоциацияларының және басқа да алыс және жақын қалыптасқан халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар.

Қазақстан территориясында қалыптасқан  біріккен кәсіпорындарға (өз атынан шаруашылық қызмет жүргізетін) өндірістік кәсіпорындарды, тауар фирмаларын, енгізу және басқа да сервистік қызмет көрсету ұйымдарын жатқызуға болады.

Біріккен кәсіпорындар құру шегінде  серіктестер пайлық жарғы формасында қалыптасып, қаржы ресурстарын орталықтандыру, өндірістік немесе қызмет өрісінде белгілі бір ортақ қызмет жүргізудің іске асыру біріккен пайда мен тәуекелді бөлу жайында келісулері керек.

Біріккен кәсіпорындарға қатысушылар  заңды тұлға болып табылады және өзінің қызметін біріккен кәсіпорын  жарғысы мен Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес және келісім негізінде  іске асырады.

Қазақстан территориясында  қызмет ететін біріккен кәсіпорындардың, шетел инвестициясымен құрылған кәсіпорындар қызметінің режимі, ұйымды-құқылы формалары, жабылу және құрылу тәртіптері 1997 жылдың 19 маусымында шыққан “Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициялары туралы” Заңымен, сонымен қатар осы кәсіпорындардың дамуына және қалыптасуына әсерін тигізетін басқа да заңды актілермен анықталады.

Қазақстан Республикасының  территориясында қызмет ететін біріккен кәсіпорындардың дамуы мен қазіргі жағдайына талдау жүргізейік.

Экономикадағы қиындылық  жағдайларына қарамастан еліміздің  территориясында қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны жылдан-жылға өсуде. 2004 жылдың 1 қаңтарда тіркелген біріккен кәсіпорындардың саны 5444 болды, ол 2002 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. 2004жылы Қазақстан Республикасы бойынша тіркелген біріккен кәсіпорындардың ішінде:

• ірі кәсіпорындар саны –191;
• орта кәсіпорындар – 206;
• кіші кәсіпорындар – 5147.

Бұл көрсеткіштер Қазақстан Республикасында кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін жағымды жағдайлардың жасалғанын байқатады.

Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ету түрлері  бойынша біріккен кәсіпорындардың  тіркелген санын 2-кестеден көруге болады.

2-кесте

 

Қызмет ету  түрлері бойынша біріккен кәсіпорындардың 

тіркелген саны¹

 

	2002 ж	2003 ж	2004 ж
Қазақстан Республикасы Кіші Орта Ірі	2738 2505 163 70	3731 3472 190 69	5444 5147 206 91
Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман өсірушілер Кіші Орта Ірі	48 45 3 -	79 75 2 2	112 100 10 2
Балық өсіру және балық аулау  кәсібі Кіші Орта Ірі	1 1 - -	3 3 - -	7 7 - -
Тау-кен өнеркәсібі Кіші Орта Ірі	88 55 20 13	97 64 16 17	131 93 20 18
Өндіру өнеркәсібі Кіші Орта Ірі	511 427 49 35	674 581 61 32	910 814 59 37
Газды, суды, электроэнергияны өндіру және бөлу (үйлестіру) Кіші Орта Ірі	26 17 2 7	31 25 5 1	27 22 3 2
Құрылыс Кіші Орта Ірі	211 197 14 -	301 284 15 2	562 541 18 3
Үй бұйымдарын және автокөліктерді жөндеу, сауда Кіші Орта Ірі	1050 1023 24 3	1511 1474 33 4	2214 2175 30 9
Қонақжайлар және мейрамханалар Кіші Орта Ірі	71 62 6 3	84 75 5 4	93 84 5 4
Көлік және байланыс Кіші Орта Ірі	201 185 12 4	266 239 23 4	353 326 23 4
Қаржылық қызмет Кіші Орта Ірі	70 62 8 -	76 68 7 1	89 77 9 3
Қозғалмайтын мүлікпен жасалатын операциялар Кіші Орта Ірі	336 319 14 3	449 438 11 -	657 639 15 3
Білім беру Кіші Орта Ірі	21 19 2 -	35 31 3 1	- - - -
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету Кіші Орта Ірі	25 24 1 -	37 34 2 1	40 37 1 2
Басқа да коммуналдық және жекелеген қызмет көрсету Кіші Орта Ірі	77 67 8 2	88 81 7 -	46 41 4 1
Үй шаруашылығы жүргізу жөнінен  қызмет көрсету Кіші Орта Ірі	- - - -	- - - -	203 191 9 3
Экстерриториялық ұйымдардың қызметі Кіші Орта Ірі	- - - -	- - - -	- - - -

 

 

Кестеде көрсетілген  деректер бойынша, Қазақстан Республикасында  тіркелген біріккен кәсіпорындардың 2214-і үй бұйымдарын және автокөлікті жөндеу, сауда саласында, 910-і өндіру өнеркәсібінде, 657-ы қозғалмайтын мүлікпен операциялар жасау кәсіпорындарында қызмет етеді. Кестедегі деректерге сүйенсе, Қазақстан территориясында тіркелген біріккен кәсіпорындардың саны жылдан-жылға өсуде.

Шетел мамандарының бағасы бойынша Қазақстан Республикасында  инвестициялау үшін неғұрлым жағымды  аудандар болып Алматы Астана қаласы, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары саналады. Облыстар бойынша біріккен кәсіпорындардың тіркелген санын 3-кестеден байқаймыз.

      3-кесте

 

Облыстар бойынша  біріккен кәсіпорындардың тіркелген саны²

 

	2002 ж	2003 ж	2004 ж
Қазақстан Республикасы Кіші Орта Ірі	2738 2505 163 70	3731 3472 190 69	5444 5147 206 91
Ақмола Кіші Орта Ірі	20 17 2 1	57 47 9 1	92 82 9 1
Ақтөбе Кіші Орта Ірі	59 44 10 5	97 77 15 5	166 147 12 7
Алматы Кіші Орта Ірі	110 93 12 5	148 127 15 6	203 187 12 4
Атырау Кіші Орта Ірі	75 65 8 2	123 112 7 4	236 216 16 4
Шығыс Қазақстан Кіші Орта Ірі	79 66 7 6	117 105 7 5	189 178 6 5
Жамбыл Кіші Орта Ірі	27 21 3 3	29 23 3 3	36 30 4 2
Батыс Қазақстан Кіші Орта Ірі	44 36 7 -	70 65 5 -	130 119 9 2
Қарағанды Кіші Орта Ірі	87 67 11 9	123 107 7 9	185 169 8 8
Қостанай Кіші Орта Ірі	36 33 2 1	106 96 8 2	155 150 4 1
Қызылорда Кіші Орта Ірі	14 9 4 1	18 12 4 2	24 19 3 2
Маңғыстау Кіші Орта Ірі	48 44 4 -	99 89 8 2	148 139 8 1
Павлодар Кіші Орта Ірі	38 30 2 6	45 38 5 2	67 60 4 3
Солтүстік Қазақстан Кіші Орта Ірі	50 39 6 5	87 78 8 1	144 132 11 1
Оңтүстік Қазақстан Кіші Орта Ірі	121 109 8 4	264 247 9 8	414 393 10 11
Астана қаласы Кіші Орта Ірі	200 190 7 3	232 222 7 3	388 377 6 5
Алматы қаласы Кіші Орта Ірі	1730 1642 70 18	2116 2077 73 16	2867 2749 84 34