Халықаралық еңбек бөлінісінің халықаралық экономикадағы алатын орны мен ролі

 

 

Қазақстан Республикасында 2004 жылы 5444 біріккен кәсіпорын тіркелген болса, оның 53%-і Алматы қаласында қалыптасқан, яғни 2867бойынша қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны 20024жылы – 2867 кәсіпорынды құраған, ол 2002 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. Соның ішінде қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының шоғырланған орталығы Алматы, Астана қалалары, Қарағанды және Атырау облыстары. Бұл аймақтарда қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өсуі оңды тенленцияны көрсетеді. Ол оңтүстік, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында 2003 жылы қызмет еткен біріккен кәсіпорындар төмендесе, 2004 жылы қайта көтерілу байқалады. Ол сол облыстардың инвестициялық ақуалының жақсарғанын көрсетеді.

Қазақстан территориясында  қызмет ететін біріккен кәсіпорындардың  көбісі өндіру, сауда салаларына бағытталған. Біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейтін адамдардың саны 2004 жылы 346072 жеткен (4-кесте). Кәсіпорындардың жұмысшыларының тізімдік құрамына, бір және одан көп күнге уақытша жұмысқа, маусымдық немесе тұрақты жұмысқа қабылданған барлық жұмысшылар жатады. Сонымен қатар бірге, нақты жұмыс істейтіндермен қатар, ресми жұмысқа тіркелгендер де есепке алынады.

 

4-кесте

Облыстар бойынша 2002-2004 жылдары біріккен және шетел  кәсіпорындарындағы жұмысшылар саны мен  еңбек ақы қоры³

 

	2002		2003		2004
	Жұмысшылардың тізімділік саны, адам	Тізімділік жұмысшылардың  еңбек ақы қоры, млн.теңге	Жұмысшылардың тізімділік саны, адам	Тізімділік жұмысшылардың  еңбек ақы қоры, млн.теңге	Жұмысшылардың тізімділік саны, адам	Тізімділік жұмысшылардың  еңбек ақы қоры, млн.теңге
Барлығы	291672	115705.4	314690	144255.2	346072	180972.2
Соның ішінде: Ақмола	4422	673.5	4645	893.8	8119	2256.0
Ақтөбе	13479	5900.0	14041	6937.3	32979	16801.3
Алматы	6328	3055.6	6798	3673.5	7811	3224.9
Атырау	15871	15548.3	17497	19944.0	19740	30433.0
Шығыс Қазақстан	7274	2090.5	7832	2667.0	5768	1667.7
Жамбыл	210	14.1	272	20.8	2288	256.3
Батыс Қазақстан	12357	8788.8	16705	16314.5	13578	15119.0
Қарағанды	129874	34271.2	133901	37460.6	130273	40320.9
Қызылорда	1148	112.8	1086	140.8	1846	338.0
Қостанай	2542	2472.1	2848	2714.9	2515	2856.3
Маңғыстау	4655	3639.1	5988	4614.3	6380	5303.6
Павлодар	24058	8589.1	24985	9196.5	23785	9840.1
Солтүстік Қазақстан	4654	784,2	5011	909	5607	1064.8
Оңтүстік Қазақстан	9465	2975.3	9745	3305.4	9946	3134.5
Астана қаласы	5732	2169.9	6248	2422.1	12173	8183.2
Алматы қаласы	49603	24620.6	57068	33040.1	63254	40172.5

 

Қазақстанда біріккен кәсіпорындардың  санының өсуі 33қазақстандық азаматтардың жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне де алып келеді. Қазақстан бойынша 346072 адам біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейді, олардың алатын еңбек ақыларының қоры 2004 жылы 180972.2 млн.теңгені құраған. Тізімдік және қосымша жұмысшылардың еңбек ақы қорына табиғи формада жасалған төлемдер де кіреді.

Біріккен кәсіпорындардың  қызметі мен құрылуын экономикалық қамтамасыз ету үшін бірінші кезекте  біріккен кәсіпорындарды қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар салымының арақатнасы, салық алу мәселелері және біріккен кәсіпорындардың тиімді қызмет ету көрсеткіштерінің есептері. Біріккен кәсіпорындарды қаржыландыру көздері болып жарғылық қорға салынған ақша салымдары, амортизациялық аударымдар, біріккен кәсіпорынның резервтік және басқа да қорлары, несиелер саналады.

Біріккен кәсіпорындардың  капиталдық салымын қаржыландыру көздері  мен құрылымына талдауды келесі сызбадан көруге болады (3-сурет).

Негізгі және айнымалы капитал  құны бойынша жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға ақшалай салымдар келесідей түрде салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқы.

Біріккен кәсіпорынға  қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Біріккен кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-сурет. Біріккен кәсіпорындардың  капиталдық салымын қаржыландыру  көздері мен құрылымы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Біріккен және шетел  кәсіпорындарының жарғылық қорын келесі кестеден көруге болады (5-кесте).      

 

              5-кесте

 

Облыстар бойынша 2002-2004 жылдардағы қызмет етуші біріккен және шетел кәсіпорындарының жарғылық қоры

 

	2000		2001		2002
	Тіркелген кездегі	Нақты 31-ші желтоқсандағы	Тіркелген кездегі	Нақты 31-ші желтоқсандағы	Тіркелген кездегі	Нақты 31-ші желтоқсандағы
Барлығы	4.93057	77685.5	137896.8	103735.6	167193.4	139817.8
Соның ішінде Ақмола	28.9	31.7	71.1	70.8	72.3	72.0
Ақтөбе	1436.8	1238.2	16473.4	16449.9	17773.4	17625.2
Алматы	1293.4	1529.5	3020.6	2580.5	4935.1	3993.8
Атырау	4707.8	4414.0	4320.7	4247.6	4752.3	4270.0
Шығыс Қазақстан	1820.3	1986.3	976.3	947.1	1876.1	1912.2
Жамбыл	7.3	7.2	177.1	175.3	187.0	186.3
Батыс Қазақстан	376.6	997.0	119.7	856.6	252.3	985.4
Қарағанды	1844.4	1993.0	5452.3	5340.2	11665.4	14216.8
Қызылорда	644.0	646.0	731.7	748.3	731.7	796.0
Қостанай	104.6	83.1	104.4	77.2	721.8	696.9
Маңғыстау	3882.4	4097.7	3122.0	3345.4	3936.1	5964.5
Павлодар	7939.8	7961.6	7917.9	7748.8	8323.2	8161.8
Солтүстік Қазақстан	140.4	160.7	3876.6	4522.5	4098.8	4744.8
Оңтүстік Қазақстан	210.6	175.2	170.7	219.9	1064.6	1167.3
Астана қаласы	2482.7	2561.5	19044.7	3770.3	19648.7	7757.5
Алматы қаласы	66143.7	49802.8	72317.6	52626.2	87154.6	67267.3

 

Шетел қатысушылар жарғылық қорға салымдар машиналар мен жабдықтар, лицензиялар және т.б. түрде салады және ұлттық валютамен, сонымен қатар, біріккен кәсіпорынды құру туралы келісімге қол қойылған валютаның түнгі ресми курсы бойынша теңгемен шетел валютасын қайта есептеу арқылы бағаланады, Қазақстандық қатысушылар біріккен кәсіпорынның жарғылық қорына салымды жер, табиғи ресурстар, үйлер мен ғимараттар түрінде береді.

Біріккен кәсіпкерліктің даму тәжірибесі, бұл процестің күрделі  және тұрақсыз болғандығын көрсетеді. Біріккен кәсіпкерліктің дамуы әркелкі болса да, әртүрлі белсенді дәрежесімен дүние жүзі елдерінің көбісін жанап өтті. Бұл процесс әсіресе соңғы 10-15 жыл ішінде күшті қарқынмен жүрді. Еуропалық экономикалық институттың (ИНСЕАД) берілгендері бойынша, 1986ж. Ортасында өнеркәсібі дамыған елдерде біріккен кәсіпкерлік жөнінен 839 келісім-шарт тіркелді.

Қазіргі кезде біріккен кәсіпкерлік дамуында 2 топты бөліп  көрсетуге болады:

1. өнеркәсібі дамыған елдерде біріккен кәсіпкерліктің дамуы;
2. дамушы елдерде біріккен кәсіпкерліктің дамуы.

Жаңа индустриалды елдерде  бірінші және екінші топ белгілері  көрініс тапты.

Өнеркәсібі дамыған  елдерде біріккен кәсіпкерлік дамуының келесідей ерекшеліктері бар: қызмет көрсету саласымен, ғылыми және капитал  сыйымды салалармен өзара байланыстылықтың жоғарғы дәрежесі, өз территорияларында біріккен кәсіпорындарды құруға ұмтылуы.

Дамушы елдердегі біріккен кәсіпкерлік процесі дамуын қарастырсақ, келесідей өзгешеліктерді көрсетуге  болады: қолданылатын технологиясы, шетелдегі  нарықтық тәжірибе және бәсекелестік жағдай, сонымен қатар халықаралық кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастырылуы.

Экономикасы өтпелі елдер  өз экономикаларының құрылымдық өзгеруін қалайды. Экономикасы өтпелі елдер  шетел серіктесі үшін қолайлы  жағдайлар жасауы керек: салықтық жеңілдіктер енгізу, ұлттық кәсіпорын құру процедурасын жеңілдету. Бірақ, шетел серіктестерінің ойынша біріккен кәсіпкерлік процесінің дамуына мынадай факторлар кедергі жасайды: салық заңдылығының тұрақсыздығы, әртүрлі өнеркәсіп стандарттары, инфрақұрылымның дамымауы және басқалар.

Біріккен кәсіпкерлік  дамуының шетел тәжірибесін жасалған салыстырмалы талдау, келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді:

- біріншіден, біріккен  кәсіпкерлік туралы келісім-шарттардың  басым бөлігі өнеркәсібі дамыған  елдерге – 80%, дамушы елдерге -  17%, экономикасы өтпелі елдерге – 3 % келеді;

- екіншіден, біріккен  кәсіпкерліктің дамуына мынандай  факторлар әсер етеді: саяси,  экономикалық, әлеуметтік, мәдени, аймақтың  толығымен ресурстармен қамтамасыз  етілуі, еңбекке жалданушылар мен  кәсіпкерлердің білімділігі;

- үшіншіден, дамушы  елдердің экономикасы өтпелі  елдермен біріккен кәсіпкерлік  қызметі екі жаққа да пайда  келтіреді. Дамушы елдер үшін  жаңа өткізу жолдарын ашуға,  ал экономикасы өтпелі елдер  үшін инвесторларды таратуға  мүмкіндік туады.  Осыған байланысты транзиттік экономикадағы елдер біріккен кәсіпкерлік қызметін өнеркәсібі дамыған елдермен ғана емес, сонымен қатар экономикасы өтпелі елдермен дамытуы керек.

- төртіншіден, әртүрлі  елдердегі біріккен кәсіпкерлік  даму тәжірибесіне талдау жүргізу, бұл процестің жалпы заңдылықтарын, болашақтағы мүмкіндіктерін, оң және теріс жақтарын анықтауға мүмкіндік берді. Мысалы, заңдылық мәселелерін реттеу.

Валюталық өзін-өзі өтеуіне  байланысты біріккен кәсіпорындарды келесідей  жіктеуге болады:

1. Қазақстаннан экспорттайтын және Қазақстандағы резидент еместерге сататын біріккен кәсіпорындар. Мысалы, “Акбет Индастриз” БК (руда, хром концентраты); “ТСК СТИЛ” БК (қалайы); “ИНТЕРМИН” БК (жануарлар азығы).
2. Қазақстанда валюталық резиденттерге сататын біріккен кәсіпорындар. Мысалы, “Казфер-Импекс” БК (Франция), “Базарлық-Финист” БК (Лихтенштейн), “Халықаралық бизнес институты” БК (Қазақстан-АҚШ).
3. Импортты алмастыру мақсатындағы біріккен кәсіпорындар. Мысалы, металл құрал-жабдықтарын өндіруші “Казполь” БК, телевизор мен видеомагнитофон шығаратын “Тельбонк-Алматы” БК, компьютер шығаратын “Прогноинфо”, “Веста”, “Сирена” және т.б. БК.
4. Валюталық өзін-өзі өтеуін қамтамасыз ету үшін экспортпен айналысатын біріккен кәсіпорындар. Мысалы: “Казахиталкаракуль” БК (тері бұйымдар).
5. Біріккен кәсіпорындардың консорциумдар қызметіне қатысуы. Қазіргі кезде біріккен кәсіпорындардың консорциумдар қызметіне қатысу тәжірибесі жоқ.
6. Еркін экономикалық аймақтардағы біріккен кәсіпорындардың қызметі. Мұнда валюталық операциялардың ерекше режимі орнатылуы мүмкін. Қазақстанда осындай аймақтардың ең алдымен алтауы тіркелген. Қарағанды, Жәйрем-Атау, шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Алакөл және Жаркент.
7. Біріккен кәсіпорындардың валюталық аукциондар және валюталық биржалар қызметіне қатысуы.

Жоғарыда әрбір көрсетілген біріккен кәсіпорын стратегияларының даму мүмкіндігін болжасақ, 2-3 жыл ішінде ішкі экономикалық мәселелердің шешілмегендігіне байланысты жергілікті кәсіпорындар өндіретін өнім экспортының өсуін байқау екіталай. Қазақстан территориясында және ТМД тауарлар мен қызметтерді валютағарезиденттерге де резидент еместерге де сату құқығының кеңеюі айтарлықтай нәтижелі көрінеді.

Бұл сатыда валюталық  өзін-өзі өтеу көздерінің келесідей  жіктеуге болады: валютаға біріккен кәсіпорын  өнімдерін Қазақстан және ТМД кәсіпорындарына сату, шетел туристеріне сервистік және қонақ үймен қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Шетел серіктегі өз еліндегі қалыптасқан тізбегін қолдана отырып, валютаға біріккен кәсіпорын өнімін жеткізіп беруді жүзеге асырады. Сонымен бірге, бұл елдерде бәсекелестік күрес жүргізбеу үшін Трансұлттық корпорация жеткізіліп беру ішкі-корпорациялық тәжірибені қолдануды ұсынады, яғни жартылай фабрикатты сатуды, немесе, батыста жинақтау мен өндеуді қажет ететін жекелеген бөліктерді сатуды қарастырады. Біріккен кәсіпорындардың дайын өнімдерін сатуға болады, бірақ ол елдерде ол тауар үлкен сұранс болуы тиіс. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорындар тауарды қабылдап алушы елдің шикізат және химиялық кешеніне салымды өсіреді, ал жүргізіліп отырған сыртқы экономикалық байланыс реформалары экспорттағы шикізат үлесін қысқартуды қарастырады.

Шетел қатысушының табыс  бөлігі оның ішкі нарықтағы қажетті  өнімді алуға жұмсалуы тиіс. Батыс  кәсіпорындары көп жағдайда шикізат  немесе топшы өнімдерді сатып  алуға көңіл бөлгендіктен, қазақстандықтар Батыс серіктестерінің ішкі нарықта алатын тауарлардың тізіміне 18 түрге шектеу қойды. Бұл уақытша компромисс. Шетел қатысушыларын қанағаттандырмады. Біріккен кәсіпорындардың айырбасталынды валюталы елдерде құрылуы маңызды. Біріккен кәсіпорындардың валюталық түсімінің бір бөлігін дамыған батыс елдерінің ақша нарығына орналастыру үшін пайдалану қажет. Валюталық қаражаттарды орналастыруға батыс қатысушыларының ынтымақтастығы бар шетел банктері жағдай жасайды. Бұған, сонымен қатар шет елдерде ашылған Қазақстанның ұлттық банкісінің бөлімшелері де қатыса алады.

Қазақстан Республикасында  біріккен кәсіпорындардың санының  және түрлерінің көбеюі мен дамуын экономикада болып жатқан келесідей  өзгерістермен түсіндіруге болады:

• сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялануы;
• ашық экономика саясаты;
• экономикадағы институционалдық және құрылымдық қайта құрулар;
• Қазақстанда жүргізіліп отырған басқа да оңды әлеуметтік-экономикалық реформалар.

 

 

2.2. Қазақстан  Республикасындағы біріккен кәсіпорындардың  даму деңгейін бағалау

 

Республиканың экономикалық дамуының негізгі параметрлеріне жасалған талдау ұлттық экономикадағы қиын жағдайлардың бірі - қайта өндіру процесіндегі баланстық  тепе-теңдігі екендігін анықтауға  мүмкіндік береді. Бұл құбылыс  мемлекеттің экономикалық саясаттың тактикасы мен стратегиясын өндеу кезінде анықтаушы факторға айналды. Қайта өндіру процесін жетілдіруде және ынталандыруда негізгі рөлді атқаруға біріккен кәсіпорындар шақырылды.