Коммерциялық банктердің рөлі, қызметтері

Банктің меншікті капиталы-банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

              Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ активтер сапасына, меншікті пайданың пайланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.

              Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:

      жарғылық капитал;

      резервтік капитал;

      қосымша капиталдар;

      банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);

      бөлінбеген банк пайдасы.

              Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады

              Қазақстанда екінші деңгейдегі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда құрыла алады:

      акционерлік банк формасында;

      пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;

              Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, оларқосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша акцияларының бағасын өсіреді.

              Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі-акционерлік капитал. Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің акциясы-банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін қағаз.

              Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді. Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:

а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан түскен қаражаттардан үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;

б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;

в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).

              Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлердің жиналысан қатысып дауыс беруге құқылы.

              Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы. Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.

              Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден тұрады:

              1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;

              2.   бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;

              3.   банк - эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеуі;

              4. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.

              Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:

      банкті акционерлік формада құру;

      банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.

              Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған қаражат қоры. Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, айталық 25 % мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.

              Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылатын аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталған пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.

              Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында мазыңды.

              Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.

              Бөлінбеген пайда-акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.

              Банктің меншікті капиталын ұлғайтужолдарына мыналар жатады:

      банк пайдасы;

      акциялар шығару;

      құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;

      облигациялар шығару жатады.

              Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табыла-ды. Осы мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:

      қорғаныс қызметі;

      шұғыл қызметі;

      реттегіш қызметі;

      айналым қызметі;

      резервтік қызметі.

              Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталныңы шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы  қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.

              Банк капиаталының қорғаныс қызметі- банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі- меншікті капиталдың ең басты қызметін білдіреді. Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.

              Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз  етуден басқа банктердің меншікті капиталы реттегіш қызмет атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты.Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.

              Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және бсқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен пруденциялық нормативтерге банктің меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестиция-лық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.

              Айналым қызметі. Кез-келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болғандықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметі меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталының кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып банктер өз несие берушелерін зияндардан қорғайды.

              Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді  болғызбау үшін банктер тартылатынқаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.              Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резевтер сияқты активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға  мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.

              Банктер капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.

1.2  Коммерциялық банктерді ұйымдастыру құрылымы

Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын функцияларды орындаудан көрініс табады.

Банк қызметін банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс - әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.

Қазыргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы опера-циялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегін-дегі банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.

Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық қызметтерінің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.

Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады. Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңға сәйкес  банктер мынадай операцияларды орындай алады:

      ақылы негізде депозиттерді тарату;

      клиенттер мен банк – корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;

      қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;

      инвестицияланатын қаражаттар иелерінің, иемденушілердің тап-сырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;

      заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару;

      төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;

      ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;

      тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық тәуекелін өз мойнына алу;

      банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету, клиенттің  тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;

      клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер;

      коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру;

      клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды басқару;

      банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;

      лизингтік операцияларды жүзеге асыру.

Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра  алады. Сондықтан оның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.