Макроэканомика жұмыссыздық

Осылармен бірге мемлекет жұмыс  күшінің ұсынымын азайту үшін иммиграцияны (шетел азаматтарының  келуі) шектеу, шетел жұмысшыларының репатриясын (отанын қайту) ынталандыру, жұмыс аптасының  ұзақтығын кысқарту, жұмыс орнын  бөлу және мерзімінен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыспен қамту  саясатын жүргізеді. Мемлекет қосымша  жұмыс орьндарын жасау үшін қаржы  бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезекте жастар мен  үнемі жұмыссыз болатындарға жәрдем көрсетеді.

Нарық қатынастары дамыған  көп  елдерде еңбек нарығы әр түрлі  топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар  қабылданып іске асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді, және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды мемлекет толык өз мойынына алады.

Еңбек нарығы барынша  күрделі және жетілмеген нарық түрі болып табылады. Өзінің жұмыс күшін  ұсынатындар, әдетте, олардың еңбегіне деген сұранымнан хабардар бола бермейді, олар тіпті  өздерінің тұратын  калашеңберіндегі   бос   жұмыс   орны   туралы   да   білмеуі    мүмкін.   Ал   басқа аймақтардағы жұмыс  орны туралы одан да аз біледі.

Еңбек нарығы да басқа  нарықтар сияқты сұранымның, ұсынымның  және тепе - теңдік жағдайымен сипатталады. Психологиялық  тұрғыдан алғанда  еңбекке сұраным  қисық сызығы жалдаушының тілегін, ал еңбекті ұсыным қисығы қызметкердің (жұмысшының) тілегін көрсетеді. Жекелеген  еңбек нарығы, әдетте, бізге бұрыннан белгілі графикпен бейнеленеді.еңбекке  сұраным мен ұсыным және жалақының  тепе -теңдік деңгейінің графигі көрсетілген. Сұраным мен ұсыным шарттарының  ауытқуы 88 және ДД қисык сызықтарының жылжуына және жалақының тепе - теңдік мөлшерінің өзгеруіне әкеліп соқтырады (ЛҮ/Р).

Еңбекті ұсыным жалақы динамикасына кері пропорционалды тәуелділікпен  әсер етеді. Басқаша айтқанда, егер жұмыс күшін ұсыну басқа өндіріс  факторларын ұсынумен салыстырғанда  шектеулі болатын боса, онда

жалақының   өсуі   орын   алады.   Еңбекті   ұсыну   мынадай   факторлармен анықталады:

-    халықтың мөлшерімен;

-    тұрғындардың жалпы  санындағы еңбек етуге қабілеті  бар халықтың үлесімен;

-    жұмысшының  бір жыл  ішінде атқарған жұмыс   сағатының  орташа санымен;

-    жұмсалатын     еңбектің     саны     және     сапасымен,     жұмысшының мамандық деңгейімен / квалификациясымен /.

Жалақының тепе теңдік деңгейін орнықтырудың автоматты тенденциясы  болады. Тепе - теңдікке жету механизмі  болып, жұмыссыздық  көлемінің өзгеруінің ықпалымен  және тауарлардың нарыкка әсер етуімен  болатын жалақының ақшалай мөлшерінің ауытқуы қызмет етеді; ақшалай жалақы өскен жағдайда бағаның жалпы  деңгейі өседі, төмендеген жағдайда азаяды.

Барлық экономика үшін біртұтас еңбек нарығы болмайды. Нақты өмірде, біз көптеген, жеткілікті дәрежеде оқшауланған сегменттермен кездесеміз. Еңбек нарығы мамандықтар, салалар  және территориялар бойынша бөлінеді. Бір сегменттен басқа сегментке өту үлкен шығынмен байланысты. Еңбек нарығындағы тепе - теңдік жағдайы көбінесе мемлекеттің араласуымен анықталады. жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдем ақша еңбегі.

 

III. Қазақстан Республикасындағы  жұмыссыздықты жою және жұмысбастылықты  жетілдіру жолдары

 Қазіргі кезде Қазақстанда  2010 жылға дейінгі кедейлікті төмендету  бағдарламасы әрекет етуде. Қазақстан  Республикасының халқын жұмыспен  қамтудың 2007 – 2010 жылдарға арналған  бағдарламасы жұмыссыздықтың өсуінің  алдын алу, жұмысқа орналасуға  жәрдемдесу және өнеркәсіптік  өндірістің иновациялық дамуының, аграрлық саланың жоғары білікті  кадрларға қажеттілігін қамтамасыз  ету, сондай – ақ заңды сектордағы  халықтың жұмыссыздық деңгейін  төмендету, жұмыс күші сапасының  артуы, жұмыс күші ұсынысыны  мен жұмыс орындары санының  теңгерімділігі, ұлттық еңбек нарығын  қорғау жолымен өнімді жұмыспен  қамтылуына жәрдемдесу мақсатында  әзірленді. Бағдарламаның негізгі  мақсаты өнімді жұмыспен қамтуды  қамтамасыз ету, жұмыссыздық деңгейін  азайту болып табылады.Бағдарламаның  халықты жұмыспен қамту  деңгейінің  өсуін ынталандыратын шараларға   жататындар:

Экономика салаларында жаңа жұмыс орындарын құру. Жаңа жұмыс  орындарын құру:

-инвестициялық жобаларды, 2007 –  2010 жылдары мемлекеттік және салалық  (секторальдық) бағдарламаларды іске  асыру (902,1 мың жұмыс орны);

-нысаналы топтар үшін әлеуметтік  жұмыс орындарын ұйымдастыру;

-қоғамдық жұмыстарда жұмыспен  уақытша қамтуды дамыту жолымен  қамтамасыз етілетін болады. Бұдан  басқа, Қазақстан Республикасы  заңнамаларын, бос жұмыс орындарын  жасыру және нысаналы топтарды  қоса алғанда, азаматтардың еңбек  құқықтары бөлігінде бұзушылықтарды  анықтау жөніндегі жұмыс жандандырылады.

Кесте 2

Қазақстан Республикасында мемлекеттік  және салалық бағдарламалар бойынша 2007 – 2009 жылдар кезінднгі құрылатын  жұмыс орындарының саны.

 

 № Экономикалық салалардың атауы Жылдар Жиыны

Атауы                                                                          2007 2008 2009

 

1 Өнеркәсіп 3786 6585 5219 15590

2 Құрылыс 10404 18948 18948 48300

3 Көлік 1120411451 11976 34631

4 Ауыл шаруашылығы 16012 1718 488 18218

5 Шағын және орта бизнес 100000 100000 - 200000

6 Денсаулық сақтау 52 1010 - 1062

7 Білім  397 1296 253 2446

8 Мәдениет  217 133 133 483

9 Туризм  540000 - - 540000

10 Спорт  1529 1829 1243 4600

11 Басқа салалар  20930 15873 8 36811

Республика бойынша 70503115884338267 902141

Кесте3

Жұмысбастылықты жақсарту және жұмыссыздықты  төмендету саясаты

Жұмысбастылықты жақсарту және жұмыссыздықты  төмендету саясаты

 Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру  саясаты  Жұмыс күші ұсынысы мен  сұранысына теңгерілген әсер ету  саясаты   Жұмыс күші ұсынысын қалыптастыру саясаты

 Әрекет ететін кәсіпорындарда  жұмыс  орындарын құру және  сақтау  Жұмысшыларды оқыту және қайта оқыту

Кәсіпкерлікті дамыту негізінде жаңа жұмыс орындарын құру  Өзіндік жұмысбастылықты дамыту

 Ақы төленетін қоғамдық жұмыстарды  ұйымдастыру  Жұмыс уақыты ұзақтығын реттеу Еңбек потенциалын қолданудың шектелген мүмкіндігімен тұлғалар үшін жұмыс орындарын құру   Миграциялық үрдүстерді реттеу

Осы үрдістермен байланысты жұмыс  күшінің мобильділігі жұмысшылардың  еңбек әрекетінің өзгеруіне дайындығы  мен қабілетін сипаттайды.Жұмыс  күшіне сұраныс пен ұсыныс теңгерімділігі жөніндегі шаралар. Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс теңгерімділігі болуы үшін кәсіптік даярлауды еңбек  нарығындағы қажеттіліктерге сәйкес жетілдіру, еңбек нарығындағы жұмыс  күшіне деген сұраныс пен ұсыныс мониторингі қажет. Бұл ретте  мыналар:

-еңбек нарығындағы сұраныс пен  ұсыныстың және білім беру  қызметтері нарығындағы мамандар  даярлаудың көлемін, бейіндері  мен болжамдарын болжау;

-жұмыс берушілердің таяудағы 3 жылда жұмыс күшіне деген қажеттілігін  айқындау және кадрлар даярлау  жүйесін экономика қажеттіліктерімен  сәйкес келтіру мақсатында жұмыс  күшіне сұраныс мониторингінжүзеге  асыру;

-жұмыссыздарды кәсіби даярлау,  біліктілігін арттыру, қайта даярлау  есебінен еңбек рыногындағы бәсекелестік  қабілетін арттыру;

-бастауыш, орта және жоғары кәсіби  білім берудің кәсіптер жіктемелеріне  өзгерістер мен толықтырулар  енгізуде;

-кәсіпорындардың әрбір есепті  жылдың аяғында жыныстық жасы, кәсіптік және біліктілік белгілері  бойынша кадрлар құрамын көрсететін  статистикалық есептемесіне өзгерістер  енгізу;

-оқушылары кәсіптік бағдарлауды  дамыту, еңбек нарығында талап  ететін кәсіптер, мамандықтар бойынша  олардың еңбек қызметіне уәждемесін  арттыру көзделеді.

Халықтың әлеуметтік қолдауға мұқтаж нысаналы топтарының жұмыспен қамтылуын  ұйымдастыру. Нысаналы топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу жөніндегі шараларды  жүзеге асыру:

-әлеуметтік жұмыс орындарын  құру;

-кәсіптік даярлауға біліктілігін  арттыруға және қайта даярлауға  әрі қоғамдық жұмыстарға жіберу  кезінде басымдықты құқық;

-шағын кәсіпкерлік субъектілеріне  жұмысқа орналастыру;

-кәсіптік бағдарлау, хабардар  ету, консультациялар беру;

-екі – үш аралас кәсіптерге  оқыту жолымен бәсекелестік қабілетін  арттыру;

-мүгедектерді жергелікті еңбек  нарықтарында қалыптасқан ахуалды  ескере отырып, әкелу кестесін, қоныстану  аудандарын, кәсіптер бөлінісінде  еңбекке қабілетті адамдардың  санын көрсете отырып орналастыру;

-нысаналы топтарды жұмыспен  қамту мониторингін жүргізу;

-бос жұмыс орындары туралы  мәліметтер жариялау;

-жұмыспен қамту және қылмыстық  түзеу жүйесі органдардың өзара  әрекет етуі;

-жазасын өтеп жүрген адамдарды  оқытуды ұйымдастыру мақсатында, еңбек рыногында сұраныс бар  кәсіптердің, мамандықтардың тізбелерін  қылмыстық – түзеу жүйесі органдарға  беру есебінен қамтамасыз етіледі.

Қосымша жұмыс орындарын құратын  шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту. Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау мен дамыту:

-жұмыспен қамтудың икемді нысандарын  ұйымдастыру және қызметтердің  жекеменшік салаларын дамыту;

-дәстүрлі ұлттық кәсіпшіліктің,  әсіресе, оңтүстік өңірлерде,  ауылдық жерлерде және шағын  қалалардағы тамақ шикізатын  қайта өңдеуге арналған үйде  істейтін және кәсіпшілік өндірістерінің  жаңғыруына жәрдемдесу;

-жұмыссыздарға материалдық көмек  беру жолымн олардың жеке ісін  ұйымдастыруына жәрдемдесу;

-одан әрі өзін өзі жұмыспен  қамту мақсатында жұмыссызды  оқуға жіберу есебінен жүзеге  асырылатын болады.

Еңбек нарығындағы қажеттілікті ескере отырып, жұмыссыздарды кәсіптік даярлау  мен қайта даярлаудың икемді жүйесін  ұйымдастыру. Еңбек нарығындағы  қажеттілікті ескере отырып, жұмыссыздарды  кәсіптік даярлау мен қайта даярлаудың икемді жүйесін құру еңбек нарығындағы  жұмыссыздардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру жолымен оларды кәсіптік даярлау, біліктілігін арттыру, қайта  даярлау арқылы жүргізілетін болады.

Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру  мен жетілдіру 2005 – 2007 жылдары қоғамдық жұмыстардың басым дамуына байланысты жол құрылысы мен оларды жөндеуге, ағаш отырғызуға, елді мекендер мен  өңірлердің санитарлық – эпидемиологиялық жай күйін жақсартуға, өңірлердің инфрақұрылымын, көлік инфрақұрылымын дамытуға арналған қоғамдық жұмыстарды кеңейту мен қайта бағдарлау  және әлеуметтік қызметтер көрсету  көзделеді.Жұмыспен қамтудың өңірлік  проблемаларын шешуже жергілікті атқарушы органдардың рөлінен арттыру  жөніндегі шаралар. Жергілікті атқарушы органдар:

-бос орындар туралы ақпарат  жинау жөніндегі жұмысты жандандыру;

-халықты және жұмыс берушілерді  еңбек нарығындағыахуал туралы  хабарлау ету, буклеттер, жадынашылар,  плокаттар тарату арқылы жұмыс  іздеуге жәрдемдесу, сондай –  ақ бос жұмыс орындары туралы  мәліметтерді жариялау;

-жұмыс іздеуде қиындық көретін  азаматтарға консультациялар беру;

-лайықты жұмыс таңдауға, оның  ішінде бос орындар жәрмеңкелерін,  жұмыс іздеу клубтарының қызметін  ұйымдастыру, қоғамдық жұмыстарға  жіберу жолымен жәрдемдесу;

-еңбек нарығындағы бәсекелестік  қабілеттілікті арттыру мақсатында  жұмыссыздарды кәсіптік даярлауға,  біліктілігін арттыруға, қайта  даярлауға жіберу;

-еңбек нарығындағы жұмыс күшіне  сұрыныс пен ұсыныс мониторингін  жүргізу;

-жұмыспен қамтудың белсенді  саясатын жаңа жұмыс орындарын  құру жолымен іске асыру, нысаналы  топтарды қоса алғанда, еңбек  рыногындағы қажеттілікті ескере  отырып жұмыссыздарды кәсіптік  даярлаудың және қайта даярлаудық  сапасын жақсарту, шағын және  орта кәсіпкерлікті қолдау, және  дамыту, қоғамдық жұмыстардың түрлерін  кеңейту және қайта бағдарлау;

-жұмыс күшін аумақ аралық, оның  ішінде халықаралық шарттарға  сәйкес алмасуды дамыту жөніндегі  жұмыс жалғасатын болады.

Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі  уәкілетті органның қызметін жұмыспен қамтуды реттеу және еңбек нарығы мәселелерінде еңбек делдалдығымен  айналысатын жұмыс берушілерімен, қоғамдық бірлестіктермен, жеке жұмыспен қамту агенттіктерімен ықпалдастыру. Ол:

-жұмыспен қамту органдарының  жеке жұмыспен қамту агенттіктерімен  және жұмысқа орналастыру жәрдемдесу  саласындағы үкіметтік емес ұйымдарымен  өзара іс - әрекеттерімен кеңейту;

-ұйым қызметкерлерімен өндірішілік  оқыту, сондай – ақ босатылуға  жататын қызметкерлерді, олардың  еңбек рыногындағы бәсекелестік  қабілеті мен кәсіптік ұтқырлығын  арттырудың маңызды құралыретінде,  ілгерілеп кәсіптік оқыту жүйесін  дамыту;