Меншіктің акционерлік формасы

Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден  басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге  бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция деп  те - екіге бөлінеді. Корпорация тек  өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.

а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында  қанша және қай уақытта алғандығы  туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.

ә) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында  тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға  арнап шығарылған акцияның жалпы  саны ғана көрсетіледі.

Корпорацияларға басқару  жағынан қолында атаулы акциясы  бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен  қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік  береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға  арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол  ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан  олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру  жолдары да әр түрлі:

Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе  жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның  шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.

Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген  мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

Жай акция бойынша төленетін  дивидендтер сияқты артықшылықты акция  бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте - атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл  акцияның бірнеше сериясын шығаруы  мүмкін. Әрбір сериясының әр түрлі  көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.

Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда — директорлық квоталы акция деп аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нен  аспайды. Демек, корпорация қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның  нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша  корпорацияның шаруашылық қызметі  нәтижелі болмағанына қарамастан алдын  ала жоспарланған кіріс бойынша  нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.

2.2 Облигациялар

Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды  және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз  құжатын айтады. Ол корпорацияның  активіне қарсы қойылады. Облигация  арқылы тартылған капитал акционерлік  капитал деп есептелмейді. Облигация  шығару қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға  жұмсаған жылдық шығынға тең болады.

Облигация мерзімдік қарыз  міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі  саналады. Ол кепілдік - эмитенттің банкротқа  ұшырап, өз міндеттемесін орындай  алмаған кезінде - корпорация мүлігінің  бір бөлігін иеменденуге облигация  ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар.

Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда  купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан қиылып алынатын талонды айтады. Онда сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының орнына облигациядан купонды қиып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін "купондарды қырқу" деп айтады. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты, қамтамасыз етілуі, рейтингі.

Қамтамасыз етілмегеи  облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда, эмитенттің жақсы  атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады. Корпорация банкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде өтейді.

Облигацияның рейтингі - олардың инвестициялық сапасын  арнаулы фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай, тек екінші нарықта  кең көлемде сұранысқа ие болатындары  ғана бағаланады.

Акция сияқты облигациялардың  да номиналы және нарықтық бағасы болады. Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация сыйлықпен сатылды  деп аталады. Егер номиналынан бағасы төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын  төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса да, сыйақы (мүдде) оның номиналына байланысты есептеледі.

Екінші жағынан, облигация  шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол өте арзан. Ұзақ мерзім бойы төленген дивидендтер сомасы жыл сайын  төленген сыйақы (мүдде) сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлар көзқарасы бойынша  акция шығару қауіптірек, демек облигация - тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздардың екі түрін қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.

2.3 Вексельдер, чектер және басқа да бағалы қағаздар

 

Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем  міндеттемесі. Ол - бағалы қағаз. Вексельді  борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.

Вексель шығарып және оны  пайдалануды дамыту ертеден несие-қаржы  қызметін көрсету нарығының басты  бағыттарының бірі болып келеді. Себебі, вексельдің мәні - тек қарызды қайтару  кепілі ғана емес, сонымен бірге, саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы - ресурстардың айналымын жеделдету. Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей-ақ вексель сатып алушыны немесе оны тауар сатып алу үшін, ия болмаса қызмет көрсету үшін төлем қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Әлбетте, вексельді банк сатып алады.

Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір басты  қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған  елдердің ақша айналымында вексель  елеулі орын алады. Қазіргі кезде  электронды несие жүйесінің кез  келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар.

Депозиттік сертификат - ол эмитенттің мерзімді салымын алғандығын куәландыратын банктік бағалы қағаз. Онын иесі - оны ұсынушы адам. Депозиттік сертификат екінші нарыққа белсенді түсетін және қолдан-қолға тез  өтетін бағалы қағаз.

Чек - заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол қаржы институтындағы (чек беруші) ағымдағы есепшот иесінің  чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін  талап еткен жарлығы. Чек төлем  айналымын тездету мақсатында шығарылады. Ағымдағы шот иесі шоттағы сома көлемінде көптеген чектер толтыруына құқы бар.

Чектер бірнеше түрге  бөлінеді:

•  Атаулы чектер. Оны  чек беруші белгілі бір адамның  аты-жөнін көрсетіп толтырады. Ондай  чектерді екінші кісіге "индоссаментпен" беруге болады.

•  Ордерлі чектер. Олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады. Ордерлі чекті басқа кісіге "индоссаментпен" беруге болады.

•  Иесі ұсынушы чектер. Олар бойынша көрсетілген сома чек ұсынушыға төленеді. Ондай чектерді ешқандай жазумен көрсетпей-ақ бір кісіден екіншіге беруге болады.

Вексельдер сияқты, 1931 жылы Женевада чек бойынша Халықаралық конвенция құжатқа қол қойды. Оның талабы бойынша чекте алты міндетті элементтер болуы шарт. Олар:

•  чектік белгі, яғни құжат  текстісінде "чек" деген белгі  болуы шарт;

• Ордерлі чектер. Олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады. Ордерлі чекті басқа кісіге "индоссаментпен" беруге болады.

• Иесі ұсынушы чектер. Олар бойынша көрсетілген сома чек ұсынушыға төленеді. Ондай чектерді ешқандай жазумен көрсетпей-ақ бір кісіден екіншіге беруге болады.

Вексельдер сияқты, 1931 жылы Женевада чек бойынша Халықаралық  конвенция құжатқа қол қойды. Оның талабы бойынша чекте алты міндетті элементтер болуы шарт. Олар:

•  чектік белгі, яғни құжат  текстісінде "чек" деген белгі  болуы шарт;

•  чекті өтейтін төлеуші, яғни банктің аты;

• төлем орны, яғни банктің  орналасқан жері;

• чекте көрсетілген соманы төлеу жөнінде жарлық;

• чек берген уақыт және орын;

•  чек берушінің қолы.

Чек айналымында көптеген мемлекеттерде кейбір ұлттық заңдылықтар  қолданылады. АҚШ-та және Ұлыбританияда, мысалы, чектік белгі қойылмайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-тарау. Қазақстан Республикасында  бағалы қағаздар нарығының пайда  болуы

 

Бағалы қағаздар нарығының  кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.

Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет.

Олар:

*  сұраныс пен ұсыныс;

*   делдалдар мен басқа қатысушылар;

* нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;

*  нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.

Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнiнде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері -акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарды. Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.

Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрамы және бағалы қағаздардың  өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан  жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың  ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік  қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік  қарыз міндеттемелері нарығының  ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:

Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитентi - Қаржы Министрлігі;

Екіншіден, Ұлттық банк — оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:

• мемлекеттік қазыналық вексельдер;

•мемлекеттік қазыналық  облигациялар;

•Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді, ноталары;

• жекеменшіктендіру купондары.

Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі мемлекеттiк қарыз өлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.