Құқықтың түсінігі

          Азаматтың қоғамның саяси, әлеуметтік және мәдени өміріне қатысу мүмкіндігін анықтайтын, мемлекет азаматының конституциялық-құқықтық

 

 

 

мәртебесінің негізі. Сонымен бір дерлікте, негізгі  азаматтық құқықтар мен бостандыкқтар, қоғамдастық пен халықаралық ұйымдардың, бәрінен бұрын БҰҰ-ның қалт етпейтін назарында болады.

Азаматтық іс жүргізу  құқығы

Азаматтық іс жүргізу  құқығы – азаматтық істерді сотта  қараудың шешудің тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай – ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.

 Республикада жүргізіліп  жатқан құқықтық реформа сот  қызметін жетілдіруге, сот билігін  күшейтуге, оған мемлекеттік заң  шығарушы және атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.

 Сот билігі Қазақстан  Республикасының атынан жүзеге  асырылады және өзіне азаматтар  мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары  мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 76 бабы).

 Сот билігі сотта  іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық  және заңмен белгіленген өзге  де нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның 75 бабы).

 Қазақстан Республикасында  сот әділдігін тек сот қана  жүзеге асырады. Соттарда қаралатын  істердің көпшілігі азаматтық  істер болып табылады. Бұлар-азаматтық,  отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық,  қаржы, салық

 

 

 

 

 

және ведомстволық бағыныстағы  соттардың қарастылығына жатқызылған  басқа да құқық қатынастарынан туындайтын даулар.

 Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен белгіленеді.

Азаматтық іс жүргізу  құқық қатынастарының субъектілері арасында іске қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының  Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.

 Азаматтық іс жүргізу  құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік  сипатта болады. Соттың іс жүргізу  әрекеттері билік сипатында жасалады, олар өздері арнап шығарылған  тұлғалар үшін міндетті, өйткені  оларды мемлекеттік билік органы  шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген. Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.

 Азаматтық іс жүргізу  құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден  тұрады. Жалпы бөлімге сот әділдігі  принциптерін, азаматтық істердің  сотқа 

 

 

 

 

қарастылығы, сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын баянды ететін нормалар енеді.

 Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.

 Азаматтық іс жүргізу  соттың, іске қатысушы тұлғалардың  және процеске басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын  органдардың азаматтық іс жүргізу  құқығының нормаларымен реттелген  қызметі. Азаматтық іс жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады, дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына жәрдемдеседі.

 Азаматтық сот ісін  жүргізудің міндеттері Азаматтық  іс жүргізу кодексінің 5 бабында  белгіленген. Сот азаматтардың  және ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс және мерзімінде шешуі тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық сот ісін жүргізу құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға, азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың құқығы, ар-ожданы мен қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс. Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып табылады. Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:

 

 

 

 

1)сотта азаматтық  істің қозғалуы;

2)істі сотта қарауға  әзірлеу;

3)істі бірінші сатыдағы  сотта мәні бойынша қарау;

4)істі апелляциялық  тәртіппен қарау;

5)заңды күшіне енген  сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау тәртібін қайта қарау;

6)заңды күшіне енген  шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды  жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша  қайта қарау;

7)атқару ісін жүргізу;

Азаматтық іс жүргізу  құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе материалдық салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің сотқа қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар болады. Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын реттейтін материалдық құқық нормаларын қолданады.

Халықаралық құқық 

 Халықаралық құқық  – бұл халықаралық құқықтың  субъектілері туындататын және  халықаралық құқықтың субъектілері (мемлекеттер, өз тәуелсіздігі  үшін күресуші халықтар, халықаралық  ұйымдар арасындағы, сонымен қатар  кейбір жағдайларда, жеке және заңды тұлғалар қатысатын) арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық- құқықтық қағидалар мен нормалардың жиынтығы.

 

 Халықаралық құқықтың  да өз реттеу пәні бар. Халықаралық  – құқықтық реттеудің пәні  болып табылатын қатынастарды  екіге бөлуге болады:

а) мемлекеттер арасындағы қатынастар;

 

 

 

б) мемлекеттер мен  өз тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттар арасындағы қатынастар. Халықаралық  құқықтың нормалары , ең бастысы, халықаралық  қатынастардың негізгі субъектілері – мемлекеттер арасындағы қатынастарды белгілеуге бағытталған. Бастапқыда халықаралық құқық мемлекететр арасындағы құқық ретінде қалыптасқан болатын.

Бірақта, халықаралық  құқық мемлекеттер арасындағы емес сипаттағы қатынастарды да, яғни қатысушыларының  біреуі мемлекет болып немесе мемлекет мүлде қатыспайтын қатынастарды да реттеді. Қазіргі уақытта, халықаралық келісімге қатысушылардың ауқымы кеңейіп келеді және мемлекеттің ішкі құзырлығына кіретін көптеген қатынастар мемлекеттердің ортақ мүдделерінің сферасына көшті.

Мемлекеттер арасындағы емес халықаралық қатынастар:

а) мемлекет пен халықаралық  ұйымдар арасындағы;

б) халықаралық ұйымдар  арасындағы;

в) бір жағынан мемлекететр, халықаралық ұйымдар, екінші жағынан  жеке және заңды тұлғалар арасындағы;

г) жеке және заңды тұлғалар арасындағы.

Халықаралық құқық – бұл ерекше құқық жүйесі болып табылады. Ғылым және оқу пәні болып табылады.

Халықаралық құқық құқық  жүйесі ретінде барлық мемлекететрдің, барлық адамзаттың иглігі болып табылады, ол барлығына біреу. Бірақ та халықаралық  құқық ғылымы барлық мемлекеттерге бірдей бола алмайды. Әрбір мемлекеттте өзінің халықаралық құқық ғылымы болады,мысалы, халықаралық құқықтың қазақстандық ғылымы.

Халықаралық құқық, кез  келген мемлекеттің ұлттық құқығы сияқты салаларға бөлінеді. Халықаралық  құқықтың салалары халықаралық қатынастардың белгілі бір тобын реттейді және халықаралық –құқықтық институттар мен нормалардың жиынтығы болып табылады. Мысалы,

 

 

 

 

Халықаралық қауіпсіздік  құқық саласы халықаралық пен  қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі  қатынастарды реттейді; Халықаралық ұйымдар құқығы халықаралық ұйымдарды құру мен қызмет ету тәртібін реттейді.

 

Халықаралық құқықта  мынадай салалар қалыптасқан:

 

1) Халықаралық құқық  субъектілік құқық;

 

2) Халықаралық ұйымдар  құқығы;

 

3) Халықаралық гуманитарлық  құқық;

 

4) Халықаралық теңіз құқығы;

 

5) Халықаралық әуе  құқығы;

 

6) Халықаралық ғарыш  құқығы;

 

7) Халықаралық атом  құқығы;

 

8) Халықаралық экономикалық  құқық;

 

9) Халықаралық қылмыспен  күрес құқығы;

 

10) Халықаралық келісімшарт  құқығы;

 

11) Халықаралық қоршаған  ортаны қорғау құқығы;

 

12) Халықаралық қауіпсіздік  құқығы.

      Халықаралық құқық – мемлекеттер арасындағы қатынастарда өзін қалай ұстау керек екендігі жөніндегі келісімшарт нормаларының жиынтығы болса, дипломатия – сыртқы саясатты жүргізу амал-тәсілдердің жиынтығы, ал сыртқы саясат – бұл өзінің мүдделерін қанағаттандыру үшін халықаралық аренада оның жүргізетін негізгі бағыттары.

Қортынды

        Барлық заңдық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты, өзара тәуелді, өзара негізделген және бірыңғай жүйе құрайды. Құқық жүйесі — нақтылы түрде қалыптасқан құқықтың ішкі құрылымы.  Құқық институты — бірыңғай қоғамдық қатынастардың жеке, шартты түрде дербес түрлерін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.

 Қазақстан зайырлы мемлекет болып табылады, онда конфессияаралық татулық пен келісім салтанат құруда, дінге сенушілермен қатар атеистік көзқарасты ұстанатын азаматтардың да құқығы құрметтеледі. Мемлекет діни қызмет саласына араласпайды, алайда конфессиялармен өзара іс-қимылды қамтамасыз етуі және азаматтардың діни сенім бостандығы құқығын қорғауы тиіс, ол үшін осы салада тиімді мемлекеттік саясат қалыптасып келеді. Діни сенім бостандығы туралы заңнаманы миссионерлік қызметті реттеу, діни өнімдерді тарату, діни бірлестіктерді тіркеу бөлігінде одан әрі жетілдіру, сақтау және біркелкі қолдану қажет.

Қазіргі жағдайларда  мемлекеттік және қоғамдық өмірде гендерлік  теңдік, әйелдер мен ерлердің тең  құқықтары мен тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету факторы айтарлықтай  рөлге ие болуда.

 

Қазақстанның өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, серпінді, қазіргі заманғы мемлекет ретінде қарышты да орнықты дамуы адами әлеуетті,

 

 

 

 

азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық қоғам институттарын  нығайту негізінде ғана мүмкін болады.Осыған байланысты азаматтық қоғам институттарының  дамуына және азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндігіне қосымша қарқын беретін құқықтық құралдар қажет.

Үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесін жетілдіру керек, құқықтық реттеу тетіктері үкіметтік емес ұйымдар қызметінің ерекшеліктерін, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етуді ескеруі тиіс.Ақпарат мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық реттеуді де жетілдіру қажет. Осы қызмет және оның құқықтық реттелуі тұтас алғанда кепілді сөз бостандығына, адамның жеке өміріне, жеке және отбасылық құпияларына, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу және өзге де алысқан хабарларының құпиясына қол сұғылмауына конституциялық құқықтарының сақталуын, сондай-ақ мемлекеттік құпиялар туралы заңнама талаптарының сақталуын ескере отырып, заңда тыйым салынбаған тәсілдермен кез келген ақпаратты еркін алуға және таратуға бағытталуы тиіс.

Азаматтық бастамаларды дамыту жергілікті өзін-өзі басқару  мәселелерімен тығыз байланысты. Мемлекет пен азаматтық қоғам  тоғысындағы бұл институт өзін нығайту  мен дамытуды талап етеді. Атап айтқанда, жинақталған тәжірибені ескере отырып, мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару функцияларының аражігін ажыратып қана қоймай, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жергілікті маңызы бар мемлекеттік функцияларды іске асыруға кең ауқымда тарту қажет.

Дәстүрлі түрде жеке өзіндік құқыққа жеке тұлғалардың  мүдделерін қамтамасыз етуге жұмылдырылған  салалар жатқызылады (азаматтық, банктік, сақтандыру, патенттік құқық және басқалары).

 Көпшілік құқыққа  мемлекттік, әкімшілік және қылмыстық құқықтар жатқызылады.

 

 

 

 

 Қазіргі қоғамның  құқықтық жүйесі мынадай негізгі  салаларды біріктіреді:

1. Мемлекеттік (конститутциялық)  құқық- бұл елдің қоғамдық және  мемлекеттік негізін белгілейтін  құқық саласы, азаматтардың, мемлекет  органдары жүйесінің құқықтық жағдайының негізгі және олардың негізгі өкілеттіктері.

 

2. Әкімшілік құқық  мемлекеттік оргаандардың атқарушылық-  басқарушылық қызметін жүзеге  асыру барысында жинақталатын  қоғамдық қатынастарды реттейді.

3. Қаржы құқығы қаржылық  қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдіреді.

4. Жер құқығы адамзат  қоғамының өмір сүруінің материалдық  негізі болып табылатын жерді,  оның қойнауын, суды, ормандарды  пайдалану мен қорғау саласындағы  қоғамдық қатынастарды реттейді.

5. Азаматтық құқық-әр түрлі мүліктік және сонымен сабақтас жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық нормалары

Еліміздің Негізгі заңында  көрініс тапқан идеялар мен принциптер ұлттық құқықтық жүйенің негізгі  бағыттары мен даму тетіктерін, оның ішінде конституциялық құқықты ұзақ мерзімді перспективада айқындайды. Яғни Конституцияның принциптері мен нормаларын, ең алдымен, мемлекеттік билік органдары мен оның лауазымды адамдарының қызметінде толыққанды іске асыру, бұл ретте Конституцияны тікелей қолданумен қатар ағымдағы заңнама және құқық қолдану арқылы оның әлеуетін қамтамасыз ету маңызды міндет болып табылады.