Кәсіпкерлік және оның Қазақстандағы даму ерекшеліктері

Барынша көп табыс келтіру- кәсіпкерлік жұмыстың қозғаушы факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтеді. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып тұрады. Кәсіпкерлер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан ғана оларға тиісінше көңіл аударады. Жоғарыда көрсеткеніміздей олар өздеріне тиімді өзгерістер, яғни жұмыстарына жаңалықтар енгізеді. Жаңалық процесінің мұраты-пайда табу. Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін, экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма олардың белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет-әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және жағдайға творчестволықпен қарау іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.

Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат-шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бууы. Іске кіріскенде алғашқыда болашақ бұлдыр, оны болжап білу-қиын. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп, ал оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес.

Шаруашылық қауіп-қатердің, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын  және шын шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, әлде күткен коньюнктура жайсыз болғаны өндіріс факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді өне бойы қауырт жағдайда ұстайды, ал мұндай психолгиялық жай өндірістің басқа мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу, пайдалықты анықтау, өндірістің ұлғайтудың қарылық және басқа ресурстарын қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен, жабдықтаушымен, клиенттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруымен міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді линзамен салыстыру орынды: ол басқалардың энергиясын көбейтеді. Тәуелсіздік (еркіндік) және ұйымдастырудағы новаторлық-кәсіпкерліктің мәні осында: біреуі оған өмір берсе, екіншісі-тағдырын анықтайды.

Кәсіпкерліктің мәнін  толық түсіну үшін оның меншік қатынастарын жүзеге асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің қызметінен айыра білу шарт. өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктігі капиталдан қызмет атқаратын капитал бөлінді. Осыған қарап өндіріс құрал-жабдықтарын меншік объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде иемдену, тиісінше меншік иесі қызметін шруашылық субъектісі қызметінен айыра білу қажет. Субъектінің өндіріс құрал-жабдықтарын меншік және шаруашылық объектісі ретінде иемденуі жеке-дара кәсіпкерлік деп түсіндіріледі. Шешім қабылдау процесі капитал иесіне түгелдей тәуелді. Алайда әдетте шешім қабылдау капитал иесінен капиталды басқарушыға ауысып отырады. Бұл-өндіріс құрал-жабдықтарын шарушылық объектісі ретінде иемдену. Оның иелері жеке адам, топ немесе ұжым болуы мүмкін. Олар белгілі жағдай негізінде кәсіпкерге айналады, өздерінің шаруашылық жұмысы нәтижелерінде экономикалық жауапкершілікпен қарайтын оқшауланған тауар өндірушілер. Бұл тенденция, бағыт акционерлік қоғамдардың пайда болуымен байланысты күшейтді. Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі-кәсіпкер.

 

 

1.3. Кәсіпкерліктің түрлері

Кәсіпкерліктің экономикалық формададағы қызметіне төтеп  беру өзгешелігі, кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап ақша төлеуге дайын.

Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оарды сатады. Осыған орай кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып бөлінеді. Осылардың  әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешілігі, демек, өзіндік технолоиясы болады.

Өндірістік  кәсіпкерлікке-тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүрізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы тасқаларға бағытталған қызметтер жатады. Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны іске асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.

   Өндірістік кәсіпкерліктің объектісі- тауарлар, қызмет көрсету және капитал.

Өндірістік кәсіпкерліктің зерттеу пәні-өндіріс және капитал, қызметтерді тұтыну сферасы.

Кәсіпкерліктің осы  түрінің қызметі өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдарда іске асырылады. Қызмет жүргізу субектісі-кәсіпкер-тауар өніруші.

Өндірістік кәсіпкерлікті  іске асыру ең алдымен, өндіруге қажет, сондай-ақ көрсетуге тісті қызмет түрін фирманың анықтауынан басталады.

Кәсіпкер жаңа өндіріс немесе тауар мен қызмет көрсетудің жаңа түрін өндіргісі келген жағдайда, біріншіден, өзінің мүмкін болатын тұтынушыларын анықтап алу қажет. Демек, ұсынылатын қызметке сұранысын анықтауы қажет. Сондықтан, кәсіпкер өзінің қызметінің келесі кезеңінде-рынокқа маркетингтік талдау жасау керек.

өндірістік кәсіпкерліктің факторларын таңдап алу үшін қажетті  қаржылық шығындарды есептейді. Шығынды  нақтылы жан-жақты есептегенінен кейін өндіріске қажетті кәсіпкерлік факторлар алынады. Олар-өндіріс қорлары, жұмысшы күші және ақпарат.

Өндіріс қорлары негізгі және айналмалы болып бөлінеді. Негізгі қорға-ғимараттар, машиналар, құралдар, жабдықтар, техника, көлік, ал айналмалы қорға-шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай, қосымша бөлшектер, жартылай фабрикаттар жатады.

Коммерциялық кәсіпкерлік – пайда және табыс алуға бағытталған сауда-делдалдық, сауда-дайындық жұмыстарының жиынтығы.

Коммерциялық кәсіпкерлік  ең алдымен, ақша-тауар, сауда-айырбас операцияларында анықтаушы рөл атқаратындығымен сипатталады. Сондықтан, коммерциялық кәсіпкерліктің мәні- сату, сатып алу бойынша, яғни, тауарларды қайта сату операциялары болып табылады.

Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі зерттеу объектісі- тауар, капитал.

Коммерциялық кәсіпкерліктің оқыту пәні- айырбас, бөлу және тұтыну сферасының қызметтері.Бұған төмендегілерді жатқызуға болады.

Тауар-ақша операциялары:

а) сауда;

ә) сауда сатып алу  қызметі.

     Қаржылық кәсіпкерлік-коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан оны сатып алу, сату объекісі айрықшалығы-тауар болып есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтан қарылық кәсіпкерлік-бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерліктің технологиялық мәмілесі коммерциялық ехнология мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар-қаржы активі болып саналады.

Қаржылық кәсіпкерліктің оқу пәні-айналыс сферасындағы, құн  айырмасы саласынағы процестер. Оның негізі-ақша, валюта-ақша қатынастар.

Қаржылық кәсіпкерлік бағалы қағаздар рыногына талдау жасаудан басталады. Ол үшін:

Біріншіден, коммерцияға «қаржылық  тауар» түрін аңдауға әрекет жасау. Ерекше тауар түрлері ақша, валюта немесе бағалы қағаздар;

Екіншіден, болашақтағы клиенттерді іздеу, табу және тарту;

Келесі кезең осы қаржылық ресурстардағы  қажетіліктерді іздеу.

Қаржылық кәсіпкерліктің келесі қадамы-«қаржылық тауарды» соңғы тұтынушыға немесе жоғарғы пайда алу мақсатына сату және сатып алумен айналысқан басқа кәсіпкерге өткізу болып табылады.

 

                Кеңес беру (консультациялық) кәсіпкерлігі

Кеңес беру кәсіпкерлікті  жүргізу, басқа кәсіпкерлік түріне қарағанда өте табысты, мол пайда  әкеледі.жұмысын іске асыру формалары  сан-алуан. Олардың ішінен өте кең тарағаны бір мәрте ауызша кеңес беру, ең жиі кездесетіні-консалтингтік жобалар.

Кеңес беру кәсіпкерлігін  іске асырудың алғы шарты бар. Ол-қажеткер-тапсывысшының болуы. Тапсыпыстар әр түрлі бағытта түсуі мүмкін. Бұл фирманың жалпы басқаруының және жеке өзекті мәселелерін қамтиды. Атап айтқанда әкімшілік, қаржылық басқару шешішдері, маркетинг, кадрларды басқару мен тағы да басқалар болуы мүмкін.

 

II-ТАРАУ. Кәсіпкерлікті  дамытудың әлеуметтік-экономикалық  шарттары

 

2.1. Қазақстан  Республикасындағы кәсіпкерліктің  ұйымдық-            құқықтық нысандары

Кәсіпкерлік қызметтің  ұйымдық – ұқықтық нысандары  Қазақстан Республикасының Азаматтық  кодексінде белгіленген. Кәсіпорынның ұйымдық нысаны – кәсіпорын серіктестерінің ішкі қатынастары мен мемлекеттік органдар және басқа да кәсіпорындармен қатынаста болады. Кәсіпкерліктің ұйымдық – құқықтық нысандарын дұрыс таңдау көптеген факторларға тәуелді болады, оның ішінде: жеке капитал мен оны тарту мүмкіндігінің болуы, кәсіпкерлік қызмет сипаты мен масштабы, кәсіпкерлік жобаны іске асыру мерзімі, кәсіпкердің жеке тәжірибесі мен ұйымдастырушылық қабілеті, рынок жағдайы және т.б.

Нысан	Қатысушылардың  мәртебесі	Қатысушылардың (мүшелердің) саны
Толық серіктесік	Тек қана жеке тұлғалар	Кемінде екеу
Сенім серіктестігі	Толық серіктер (тек жеке тұлғалар); салымшылар (жеке және заңды тұлға-лар)	Кемінде екеу, нақтырақ айтса, кемінде бір толық серік  және бір салымшы
Жауапкершілігі  шектеулі серіктестік	Жеке және заңды  тұлғалар; ЖШС жалғыз қатысушы ретінде бір адамнан тұратын басқа шаруашылық серіктестігі бола алмайды.	1-ден шексізге  дейін
Қосымша жауапкершілігі бар серіктесік	Жеке және заңды  тұлғалар; ҚЖС жалғыз қатысушы ретінде  бір адамнан тұратын басқа  шаруашылық серіктестігі бола алмайды.	1-ден шексізге  дейін
Акционер қоғам	Жеке және заңды  тұлғалар	1-ден шексізге  дейін
Өндірістік кооператив (ӨнК)	Жеке тұлғалар	Кемінде  2 –ден шексізге дейін

 

    Шаруашылық серіктестіктері      

Шаруашылық серіктестіктері төрт түрге: толық, коммандиттік, жауапкершілігі шектеуді, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер болып бөлінеді. Серіктестіктердің барлық түрлері шағын кәсіпкерліктің субъектілері бола алады (ҚР 1997 ж. 19.06.. ҚР  «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңының 3-б. 3-т).Серіктестіктердің арасындағы басты айырмашылықтар  серіктестіктің өзінің берешектері бойынша мүшелерінің жауапкершілігінің сипатынан байқалады; сондай-ақ олардың жарғылық капиталының ең аз мөлшері де әртүрлі. Шаруашылық серіктестіктері мүліктерінің бәрі бірдей жекеше меншіктің құқықтық   режиміне бағынады.

                             Толық серіктестік  

Толық серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз  болған жағдайда қатысу-шылары (жеке тұлғалар) серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша (серіктестік үшін құқықтық салдарды тудыратын әрекеттерді жасай отырып істерді жүргізеді) өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп танылады. Бастапқы проблемаларын, оның ішінде тіркеу проблемаларын жеңілдету үшін әлдекім мұны пайдаланып қалуға болады деп шешті және толық серіктестіктерді құра бастады. Біз бұлай істемеңіздер деп кеңес айтамыз. Өйткені толық серіктестіктің өзгелерінен айырмашылығы сол, жеке сәт аса маңызды, бұл серiктердің толық жеке жауапкершiлiгімен байланысты. Сондықтан толық серiктестiкке қатысушының өз үлесiн (үлесiнiң бiр бөлiгiн) оның басқа қатысушыларына немесе үшiншi жақтарға қалған барлық қатысушылардың келiсiмiмен ғана беруiне болады. Үлес (үлестiң бiр бөлiгi) үшiншi жаққа берiлген жағдайда сонымен бiрге толық серiктестiктен шыққан қатысушыға тиесiлi құқықтар мен мiндеттердiң бүкiл жиынтығы соған ауысады. Толық серiктестiктiң қатысушысы қайтыс болған ретте қалған барлық қатысушылардың келiсуiмен құқықты мирасқор (мұрагер) серiктестiкке кiре алады. Құқықты мирасқор (мұрагер) қатысушының толық серiктестiк алдындағы борыштары бойынша, сондай-ақ серiктестiктiң үшiншi жақтар алдындағы бүкiл серiктестiк қызметi кезiнде пайда болған борыштары бойынша жауапты болады. Құқықты мирасқор (мұрагер) толық серiктестiкке кiруден бас тартқан немесе құқықты мирасқорды (мұрагердi) қабылдаудан серiктестiк бас тартқан жағдайда оған қатысушы қайтыс болған күнi белгiленген серiктестiк мүлкiндегi үлестiң құқықты мирасқорлық негiзiнде өзiне тиесiлi құны төленедi.  

Сенім (коммандиттік) серіктестігі 

      Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады. Ресей Федерациясында мұндай серіктестіктер "сенімдегі серіктестіктер" деп аталатыны қызық.    

Толық серiктестiктің жарғылық капиталының мөлшерiн серiктер белгiлейдi және ол заңнамалық актілерде белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы  керек (50 АЕК). Бұл ретте салымшылардың үлестерінің жиынтықты мөлшері коммандиттік серіктестіктің жарғылық  капиталының 50% -нан аса алмайды. Әлбетте, сондай-ақ толық серіктестік секілді оны да бір адам құра алады. 

 

Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк     

Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi. Бірақ мұны бекіту деп есептеуге болмайды. ЖШС қатысушыларының басқа жағдайларда  жауапкершiлiк көтеретін реттер де бар, мәселен, ҚР АК 44-б. 3-т. сәйкес егер заңды тұлғаның банкроттығы оның құрылтайшысының (қатысушысының) немесе оның мүлкiнiң меншiк иесiнiң iс-әрекетiнен туындаған болса, заңды тұлғаның қаражаты жеткiлiксiз болған жағдайда құрылтайшы (қатысушы) немесе оның мүлкiнiң меншiк иесi несие берушiлер алдында субсидиарлық жауапкершiлiкте болады.   

Акционерлік қоғам

Акционерлік қоғам-акцияларды сату арқылы ақша қаржыларын ортақтандыру негіздегі өндірістік ұйымдастыру түрі. Нарық экономикасы дамыған елдерде корпорация қанат жайды. Акционерлік қоғамдардың жабық және ашық түрлері белгілі. Жабық акционерлік қоғамдар-акциялары құрылтайшылар арасында тарайтын қоғам, ал ашық түрдегі акциялар еркін сатылады және сатып алынады. Қазіргі кезде нарықтық экономикадағы меншік құқықығын жүзеге асырудың ең тиімді және кең жайылған түрі – акционерлік қоғам. Қазақстан Республикасы жағдайында акционерлеу экономиканың бүгінгі ахуалымен сипаталады: экономикалық байланыстардың бұзылуы, инфляциялық процестер және т.б. кәсіпорындарды ұйымдастырудың жаңа түрлерінің көбеюінің басты себебі – қазіргі экономикалық жағдайлардың сипатынан емес, ол түрлердің ішкі мүмкіндіктерінде әсіресе, акционерлік қоғам түріне жатыр.