Сұраныс пен ұсыныс

                  (4)

Бұл формула қатысты шамалармен есеп жасаған кезде ыңғайлы. Мысалы тауар бағасының 12% қымбаттауы ұсынымды 17% арттырды. (4) формуланы негізге ала есептегенде ұсыныстың баға бойынша икемділігінің еселігі 1,42-ге тең болады. Демек сол тауардың ұсыеысы баға бойынша икемді. Алайда егер бағаның абсолют шамасы және олар бойынша ұсыныс шамасы берілген болса, ұсыныстың баға бойынша икемділігін есептеп шығару үшін доғамен есептеу формуласын пайдаланамыз, ол сұраныс икемділігінің формуласы тектес:

     (5)        н/е            (6)

Ұсыныстың баға бойынша  икемділік факторлары

Сіз өзіңіз өсірген жеміс-жидектен шырын әзірлеп шығаратын кәсіпкер болған көрініске қайтып оралайық. Нарықта жеміс пюресінен жасалған бала тағамына, джемге, тоспаға баға көтеріліп кетті дейік. Сіз не істер едіңіз? Сірә, қолыңызда бар ресурстарды өндірісті «қайта құруға», яғни ресурстарды нарықта сұранымға ие өнім шығаруға қалай бейімдеу жөнінде терең ойға кетуіңіз мүмкін. Бұрын шырын шығаруға пайдаланылған шикізаттың, құрал-жабдықтың едәуір бөлігін енді пюре, тосап және джем шығаруға жұмсайсыз.

1 қорытынды: Қандай да  бір ресурстарды қолдануда баламалы  мүмкіндіктер неғұрлым көп болса  әлгі ресурстарды пайдалана отырып  шығарылған тауардың ұсыныс икемділігі  соғұрлым жоғары болады.

2 қорытынды: Ресурс икемді  болған сайын әлгі ресурс көмегімен  шығарылатын тауардың ұсыныс  икемділігі соғұрлым жоғарылайды. 

Бірақ пайданы көп беретін  өнімді қанша көп шығарғыңыз келгенімен мұны әп-сәтте орнына келтіре алмайсыз, себебі уақыт дейтін фактор шектеулі. Сіз қолда бар өндірістік мүмкіндік пен шикізат қорын сарқы пайдалансаңыз да жаңа өнім белгілі бір уақыт мөлшерін қажет етеді.

3 қорытынды: Ұсыныс икемділігі  жоғары болған сайын шешім  қабылдау уақытының кезеңі де  соғұрлым ұзақ болады.

Фирманың бағаның өзгеруіне  үн қату қабілеті жағынан 3 уақыттық кезең  қарастырылады: өте қысқа(шұғыл), қысқа  мерзімдік және ұзақ мерзімдік.

Өте қысқа(шұғыл) кезең. Ұсыныс абсолют икемсіз, себебі тауар шығарылып  қойған және бағаның қымбаттауына қарамастан ұсыныс көлемін тез арада өзгерту  мүмкін емес.

Қысқы мерзімді кезең. Ұсыныс өте қысқа мерзімге қарағанда  неғұрлым икемді, фирма қолда бар  қор, өндірісті түрлендіру есебінен өнім көп ұсына отырып жоғары нарықтық бағаға «бейімделеді».

Ұзақ мерзімдік кезең. Ұсыныс икемді, уақыт өндірістік алаңдарды  кеңейтуге, неғұрлым өнімді жабдықтап  алуға, неғұрлым білікті қызметкерлер білімін пайдалануға, сол арқылы өндіріс көлемін ұлғайтуға мүмкіндік  береді. Жоғары баға аталған салаға жаңа өндірушілер тартады, соның  нәтижесінде тауар ұсынысы едәуір көбейеді.

 

      

 

 

 

 

3 СҰРАНЫС ПЕН ҰСЫНЫСТЫҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУІ

3.1. Нарық тепе-теңдігі

Нарықта сұраныс пен ұсыныстың  өзара әрекетке түсуі нәтижесінде  сатып алушылар мен сатушылар  мүддесі қалай теңесетіндігін түсіну үшін шабдалы шырынына сұраныс пен  ұсыныс мәліметтерін бір кестеге  келтірейік.

 

Кесте 9- Сұраныс пен ұсыныстың өзгеруі

Р,                                                                                                                       баға, теңге/л	QD,                                                                     сұраныс шамасы, л	QS,                                                                            ұсыныс шамасы, л
100	400	80
110	360	120
120	320	160
130	280	200
140	240	240
150	200	280
160	160	320
170	120	360
180	80	400
190	40	440
200	0	480

 

Сұраныс пен ұсыныстың  өзгеруі кестесіндегі мәліметтерге сүйене отырып 100 теңге мен 130 теңге аралығында құбылып тұратын баға сатып алушылардың тілегіне сай болғанымен сатушылар үшін тиімсіз екендігі жөнінде тұжырымдауға болады: сатушылардың барлығы бірдей сатып алушылардың көңілінен шығатын мөлшерде тауар шығаруға әзір емес(нарықта дефицит, яғни тауар тапшылығы: QD>QS сезіледі) бағаның деңгейі жоғары болған сайын сатушылар нарыққа соғұрлым көп тауар шығарады, алайда бұл баға ендігі жерде сатып алушылардың көңілінен шыға бермейді:шамадан тыс тауар:(QD< QS) ахуалы туады. Баға 140 теңге/л болғанда сатушылар мен сатып алушылардың мүддесі «теңеседі»: сатушылар нарыққа шығарған бүкіл тауарды тұтынушылар алып кетеді(сұраныс шамасы ұсыныс шамасына тең, QD= QS).

Нарықтағы тепе-теңдік дегеніміз  нарықтық жағдай, мұнда:

1) Сатушылар мен сатып  алушылардың экономикалық мүддесі  теңеседі, демек сұраныс пен ұсыныстың  көлемі(шамасы) өзара тең: QE=QD=QS;

2) Нарықта тепе-теңдік  баға (РЕ) қалыптасады, бұл кезде сетушылар ұсынған тауарлар саны мен сатып алушылар сатып алатын тауарлар саны өзара сәйкес келеді. Бұл жағдайда тепе-тең баға сұраныс бағасы мен ұсыныс бағасына сәйкес келетін болады:

РЕ=PD=PS

Сұраныс бағасы дегеніміз  сатып алушылар әлгі тауар санын сатып алған кезде төлеуге әзір барынша ықтимал баға.

Ұсыныс бағасы дегеніміз  сатушылар әлгі тауар санын сатуға әзір барынша ықтимал баға.

Нарық тепе-тең жағдайда келетін тепе-тең шамаларды, яғни тепе-тең сан және тепе-тең бағаны сұраным мен ұсыныс функциялары  мәлім болатындай шартпен график түзбей және сұраныс пен ұсыныс шкаласын жасамай таба аламыз. Айталық шабдалы  шырынына сұраныстың функциясы QD=800-4Р        формуласымен берілді, ал ұсыныс функциясы QS=4P-320 формуласымен берілді дейік.

Шешімі. Нарықта тепе-теңдік қалыптасқан жағдайда сұраныс пен  ұсыныс функциялары тең болатындығынан екі функцияны өзара теңестіру арқылы тепе-тең баға мәнін табамыз: QD= QS=> 800-4P=4P-320; PO=140.

Тепе-тең мөлшерін табу үшін (QО) функциялардың кез келгеніне нарықтың тепе-теңдігі жағдайында сұраныс пен ұсыныс бағасына тең тепе-тең баға мәнін (Р=140) қоямыз: QО=800-4*140 немесе QО=4*140-320; QО=240.

Сөйтіп шабдалы шырыны нарығында сұраныс пен ұсыныс функциялары берілген жағдайда баға 140теңге/л болып, 240л сатылатын  және сатып алынатын кезде нарық  тепе-тең жағдайға келетін болады.

 

3.2 Тепе-теңсіз жағдайлар:  тапшылық пен артылып қалу

Нарықтағы тепе-теңдік сатушылар  мен сатып алушыларды негізінен  бірдей қанағаттандыратын сәтті  жағдай.

Алайда нарыққа сұраныс  пен ұсыныс сәйкеспей, соның салдарынан «сілкініс» те болмай тұрмайды.

Тапшылық (өтелмеген сұраныс, тауар жетіспеушілігі) дегеніміз  сол нарықтағы сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан асып кететін нарықтық жағдай: QD>QS.

Тапшылық көлемі сұраныс  пен ұсыныс көлемінің әр түрлілігіне  тең:

Qдеф=QD-QS.          (7)

Тапшылық жағдайындағы сату көлемі ұсыныс шамасына тең болады:

Qсату=QS,               (8)          

яғни нарықта сатушылар  шығарған тауардан артық тауар сатылмайды.

Артылып қалу(артық ұсыныс) дегеніміз сол нарықтағы ұсыныс шамасы сұраныс шамасынан асып кететін  нарықтық жағдай: QS>QD.

Артылып қалу(артық ұсыныс) көлемі сұраныс пен ұсыныс көлемінің  әр түрлілігіне тең:

Qарт=QS-QD             (9)

Нарықта тауар артылып  қалған жағдайда сату көлемі ұсыныс шамасына тең болады:

Qсату=QD                   (10)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Нарықтық экономика – мұндай қарым - қатынас нұсқасын жасап шығару бұл сұраныс пен ұсынымның шексіз өзара қарым - қатынасы . экономика Сұраныс пен ұсынымның қарапайым нұсқасында ғылымының тарихында тұтас дәуірді қамтиды . 200 жылдан астам өтсе деп казіргі нарықтық мен теориялық жағынан танысу дәл содан басталады.

Сұраныс пен ұсыныс - нарықтың қарапайым элементтері ( Сөз бұл жерде еркін сұраныс және еркін ұсыным жөнінде болып отыр ). Ал , нарықтық экономикада кез - келген экономикалық процес " Нарықтық " болып табылатындықтан, өзіндік кез - келгені мамыры " нарық " екі сона болып әрекет өтетіндіктен барлық процестер мен қызмет салалары арқылы сипатталып категориясы,- сұраным мен " ұсынымның " өзара қарым - қатынасы ретінде көрсетіле алады .

Нарықтық экономиканың барлық мәні арзанға өндіру ( сатып алу )- себептерден  сона қымбатқа сатуда жатыр . деп экономикалық теорияның негізіне сатып алушылар мен сатушылардың ( сұраныс пен  ұсынымның ) қарым - қатынасы иә алынған .

Біз нарықты талдауды сұранымнан бастаймыз. Өйткені сұраныс - нарықтық экономиканың әр адамға да жақын әрі түсінікті саласы: ұсынымға бәрі де қатыса бермейді, ал, сұранысқа барлығы да қатысады.

Аталып отырған бөлім бір-бірімен бәсекелес көптеген сатушылар мен сатып алушылар болатын нарыктың  кызмет істеу механизмін талдауға арналған.

Сатылатын тауар біртектес стандартты және тауардың әр данасы бірдей бағамен  сатылалы деп жорамалдаймыз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды, ол (баға)  нарықтағы сатушылар мен сатып  алушылардың  өзара  бәсекеге  түсуі   нәтижесінде  тағайындалады. Бәсеке жағдайында    бағаның    қалыптасу    механизмін түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа негізгі талдау жүргіземіз.

Бұл талдау кезінде сатылатын және сатып алынатын тауарлардын көлемі мен бағаларынын арасындағы  байланысқа көп көңіл бөлеміз, сонымен қатар тауарлардың бағасы мен қөлеміне басқа да факторлардың қалай  әсер ететінін қарастырамыз.

Алғаш рет Сұраныс және Ұсынысты Адам Смит 1776 жылы жарық көрген «Халық байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу» кітабында «Көрінбейтін қол» атты категориялық ұғымы ретінде  қарастырып зерттеген.

Сұраныс және Ұсыныс мәселелері Нарықтық тепе-теңдікті анықтайтын факторлар  болатынын Альфред Маршалл өзінің 1890 жылы шыққан «Саяси экономия принциптері» жұмысында принципті негіздегі  шешімін тапты.

Сұраныс және Ұсыныстың еркін өзгеруі  нәтижесінде Ұлттық зкономикамыздың  нарықтық жүйесі тепе-тендігін анықтай  аламыз.