Теория государственного управления

 

№1 лекция тақырыбы: Мемлекеттік басқару әлеуметтік іскерліктің ерекше   түрі ретінде .

 

№1 сұрақ. Мемлекеттік  басқарудың объектісі және зерттеу  құралы.

№2 сұрақ. Мемлекет және мемлекеттік білім беру.

 

  №1 сұрақ.  Мемлекеттік басқарудың объектісі  және зерттеу құралы.

       Қоғамның  ең көп түрге бөлінетін басқару  жүйесі саяси жүйе болып табылады. Себебі ол осы міндетін кешенді  түрде орындайды және оның  іскерлігі онымен ғана шектелмейді.  Осыған экономикалық және әлеуметтік  тұрғыдағы институттар, қоғамдық  бірлестіктер,жеке тұлғалар, азаматтар мен олардың ұжымдары қатысады. Бірақ ең көп басқару потенциалы осы жүйенің құрамына кіретін мемлекетте.

   Мемлкеттік басқару, кез-келген әлеуметтік іскерлік түрі ретінде, кең тараған және шағын көлемді мағынада қолданылады. Көп тармаған мағынада, ол келесі анықтама алады. Мемлекеттік басқару- мемлекттің әкімшілік және атқарушы- реттеуші іскерлігі. Бұл ұстаным бойынша мемлекеттіе басқару әкімшілік құқық бойынша зерттеледі. Оның құралы- мемлекеттік басқарудың құқықтық формалары. Ал кең мағынада мемлекетік басқару- бұл, түрлі қоғамаралық қатынастарды мемлекеттік билік барлық тармақтарының(заң шығарушы, атқарушы, сот және оның органдары,мемлекеттік қызметкерлер) іскерліктерінің жолымен реттеу, мемлекеттің ұйымдастырушы және реттеуші іскерллігі. Мемлекттік биліктің   тағайындалуы мемлекеттік билікті қолдана отырып,  тіршілік әрекеттерін, жеке тұлғалардың, ұжымдардың, мемлекттердің және қоғамнаң ара қатынасын реттеуден тұрады.

         Осылайша, мемлекеттік басқару –  мемлекеттік билік пен басқарудың объекттерімен субъекттерін қолдана отырып, қоғамдағы түрлі ара қатынастарды реттеу циклі. Және осы жерде мемлекеттік билік оның органдары басқару үшін түрлі құралдар қолданатындығын ескере кеткен жөн.  Оларға экономикалық және идеологиялық құралдар да кіреді. Мемлекет экономиканың қандай да бір  тармағы дамуын тездету  үшін оған преференциялар(салық мөлшерін азайту, берілген тауар түрінің импортталуы на шек қою(кьета), тағы басқалар. ) белгідлейді. Ал қоғамның рухани өмірі саласында түрлі насихаттар жүргізуі мүмкін. Егер жеке қатынастар қоғамдық  маңыздылық алатын болса, мемлекет олардың арақатынасын  реттейді.

        Мемлекеттік субъетілермен(органдар, т.б.) қоса, мемелекеттік билікте  мемлекеттік және мемлекетттік  емес институттур қолданылады. Кей елдерде оларға қоғамдық бірлестіктер және жергілікті өзін-өзі басқару органдары жатады. Оларға мемлекеттік органдардың кейбір функциялары беріледі. Мұсылмандық іргетасты елдерде(Иран, Сауд)Арабиясы, Катар және т.б.)мемлекеттік басқару элементтеріне  көбінесе дін мен діни институттар жатады және құран негізігі заң болып есептелінеді(«мұтава» атты  әдет-ғұрыптық полиция болады).

Басқару жүйесінде анықтаушы  орынды оның мақсаты алады.  Қазіргі  жағдайда басты мақсаттарға қауіпсіздік, экономикалық жжәне әлеуметтік жүйелердің қалыптығ мен  реттелгендігі. Осы мақсаттар  адами байлықтарға байланысты қалаптасуы керек. Ол байлықтарға өмір жағдайларының жақсаруын,  жеке тұлғалардың өсуіне және құқытарының сақталуына кепілдеменің берілуін, демократиямен қамтамассыз етулуін, әлеумметтік әділдік, қоғамның әлеумметтік прогресін жатқызуға болады. Басқару жүйесінің тұрақтылығы маңызды, бірақ  басты сипат емес. Ең бастысы- басқарушы механизмнің  басқару жағдайының өзгеруіне, қоғаммен мемлекеттің динмикасына, адамдардың қажеттілігіне дағдылана білуі.

   Мемлекеттік басқарудың  ең басты материалды базасы  – басқару ресерстары(қажет органдармен  кадрлардың бар болуы, қаржылық  мүмкіндіктер, т.б.). басқру тиімділігі  осыған байланысты болады. Басқарудың  көптігі басқарудың аздығы секілді жаман әсер етуі мүмкін. Басқару тиімділігін оның жұмыстарының санымен емес, сапасына байланысты сипатталады.

Мемлекеттік басқарудың концепцияларының көп түрі бар. Оларға келесілер жатады:

1. Либеральды және демократтық; 2) авториталлық; 3) тоталитарлық әлеуметтік(маркстік-лениндік);                         4) мемлекеттік-діни.

 

1. Либеральді концепцияда басты екпін жеке бастың бостандығына жасалса, демократиялықта халық билігіне жасалады. Бірақ екеуі де  демократия принциптеріне, адами байлықтарға, құқықтың төрелігіне, саяси- идеологиялық плюрализмге, биліктің бөлінуіне, жергілікті өзін-өзі басқаруды иойындауға, т.б. негізделген. Олар тоталитаризммен авторитаримді мойындамайды, шенеулікті халық бақылауына қояды, оның қызметі ортақ (кластық емес) мүддеге байланысты іске асуын бекітеді.
2. Авторитарлық және тоталитарлық концепциялар антидемократиялық тұжырымдарға, жеке билікке негізделген. Мемлекет мәселелері бойынша марксизм- ленининдік тұжырымдарды (буржуазия диктатура туралы,  пролетариаттық диктатура қажеттігі турал, билікті бөлуді жоққа шығару  туралы, т.б.)қолдану нәтижесінде әлеуметтік тоталитаризм,бөлінбейтін шексіз билікті қалыптастырды. Бұл жүйе адамды партиялық- мемлекеттік машинаның бір бұрандасына айналдырды. Бірақ кейбірәлеуметтік тоталитарлық елдерде(Вьетнам, Лаос, Куба, Қытай, КНДР) экономикалық тұжырымдар қарастырылып, өзгертілді, сонда да мемлекеттік басқару принциптері өзгеріссіз қалды.
3. Мемлекеттік-діни,теократтық (Сауд Арабиясы, Иран, т.б.) концепциясы бойынша мемлекеттік басқару мұсылмандық елдер үшін әдетті. Мұсылмандық іргетасты елдер концепциясының  басқарылуы халифатпен байланысты, ол бойынша мемлекет органдарын сайлау жоққа шығарылады. Азаматтардың басқаруға қатысуының орнына мәжіліс практикасы қолданылады.(кез-келген «сенуші» ел басы таңдаған күні шақырлады). Ол  басқарылатындармен байланыс ретінде қолданылады.

Мемлекетті басқаруда  әр-түрлі ғылыми және арнайы әдістер  қолданылады. Оларға:

1. анализдеу және синтездеу. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің тармақтары. Мемлекеттік аппарат түсінігі бөлінеді
2. логикалық әдіс – оының көмегімен әр –түрлі қорытындылар жасалады. Мысалға мемлекеттік басқарудағы заңдылық принциптері туралы.
3. формализация әдісі - ол, мысалға, мемлкеттік қызметкер дегенге анықтама беруге көмектеседі..
4. салытырмалы әдіс -  мемлекеттік басқарудағы билік тармақтарының мүмкіндіктерін салыстыруға мүмкіндік береді.
5. сандық әдіс – оның ішіне статистикалық, басқару аппаратының жағдайы жайлыанықтамалар кіреді.
6. болжау әдісі – мысалға, биліктің жаңа тармағының мүмкіндіетерін болжау.
7. экстропаляция әдісі – берілген құбылыстың сипаттарының басқа ұқсас құбылыстарға таралуы.
8. құру әдісі – басқару процестерін жасанды түрде іске асыру.
9. тәжірибе әдісі – тәжірибе  түрінде, жасанды жағдайлар жасап, басқару органдарының іскерлігін тексеру.
10. әлеуметтік әдіс – жергілікті халықпен мемлекеттік қызметкерлері арасында сауалнама жүргізу.
11. әлеуметтік сапалық әдіс – мысалға, әр-түрлі топтардағы мемлекеттік қызметкерлердің әлеуметтік көзқарастарын анықтау үшін қолданылады. 
12. құқық тық әдіс – мемлекеттік басқаруды реттейтін ережелік актілерді зерттеу.
13. салыстырмалы – құқықтық әдіс – мысалға, шетелдік басқару үлгілерімен салыстыру үшін қолданылады.
14. тарихи әдіс – мемлекеттік басқару тенденциялары тарихи деректерді қолдану нәтижесінде пайда болады.

 

№2 сұрақ. Мемлекет және мемлекеттік қалыптасу.

        Қоғам мен мемлекет – түрлі  ұғымдар(біріншіс – қоғамдық  маңызы бар арақатынастардың  толық жүйесі, екіншісі, қоғамдағы  басқарушы жүйе ), бірақ олар мінездемлері  бойынша бір-біріне жақын келеді. Тоталитарлық қоғамда демократиялық билік болуы мүмкін еме, сәйкессінше,  тоталитарлық мемлекет қоғамдық қатынатарды жоққа шығарып, қоғамның демократиялық болып дамуына кедергі жасйды.

      Әлемдегі  елдер бір-бірінен жер аумағы  бойынша, әлеуметтік мінездемесі  бойынша, іскерлік әдістері бойынша ерекшеленеді. Олардың ішінде жер аумағы бойынша алып (мысалға, Ресей, ол келесі алып Канададан үш есе үлкен)және халық саны бойынша алып (мысалға Қытай- 1,3 млдр. адам), керісінше шағын елдер (мысалға Науру Республикасы – аумағы 20 шаршы километр, халық саны бірнеше мың адам) болады. Елдер түрлі экономикалық потенцивалға ие . АҚШ ішкі өнім көлемі бойынша әлемдегі бірінші орын алса, Тропикалық Африка елдері қазіргі заманға сай өнеркәсіптен еш хабарсыз.

Көрсетілген өзгерістерге қарамастан, барлық елдерортақ сипаттарға да ие.. олардың барлығы ұйымдастырушылық іскерлікті іске асырады, қоғамдық қатынастарды реттейді, қоғамда басқарушы жүйелер ретінде қарастырылады.

Мемлекет қоғамдағы  жалғыз реттеуші жүйе емес. Реттеушілерге  имандылық нормалары, құқықтар, дәстүрлер, т.т. жатады. Онымен қоса мемлекет – қоғамда өз міндеттері мен ерекшеліктері бар, басқарушы жүйе. Ол қоғамның дамуының белгілі бір сатысында пайда болды.

 

 

№2 дәріс тақырыбы. Мемлекеттік апппарат. Мемлекеттік  басқарудың қызметімен әдістері.

 

1 сұрақ. Мемлекеттік  аппарат құрылымы.

2 сұрақ. Мемлекеттік  басқарудың қызметімен әдістері

3 сұрақ. Мемлекет  қызметі.

 

№1 сұрақ. Мемлекеттік  аппарат құрылымы

Мемлекеттік аппарат  бұл мемлекеттік биліктің түрлерімен мемлекеттік қатынастар арқылы қоғамдағы істерді реттейтін ұйымдар, кеңселермен мемелекеттік органдардың жүйесі.  Мемлекеттің аппараттың «жасушасы» - мемлекеттік қызметкер.

Мемлекеттік аппарат  элементтері:

1. мемлекеттік ұйым. Мұнда мемлекеттік кеңселер мен кәсіпорындар жатады. Кеңселер мен кәсіпорындар айырммашылығы олар көрсеткіштарімен қоғамдағы рөліне, негізгі іскерлігінің мазмұнына байланысты.  Кәсіпорындар өндірістік іскерлікпен айналысса, кеңселер тұрғындарға әлеуметтік қызмет көрсетумен айналысады.
2. мемлекеттік орган- мемлекеттік биліктің құрылымдық бірлігі.. Оған мемлекеттік биліктің нақты бір саласын іске асыру үшін  мемлекеттік –биліктік құқықтар беріледі. Мемлекеттік билік органының ортақ белгілері: бұқаралық қызмет атқаруы, белгілі бір салада   басқару іскерлігінің көптеген түрлерін атқаруы, жоғары тұратын органның құқықтық статусын анықтау, конституцияға сәйкес басқару шешімдерін қабылдауға мүмкіндік, күрделі ішкі құрылым, мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру,  мемлекеттік билік алдында жауап беруі,.
3. мемлекеттік қызметкер – мемлекеттік  органдарды қызметпен қамтамасыз ету бойынша іскерлікте не мемлекетті қызметте жүрген тұлға.  Мемлеекеттік қызметкер қоғамға пайдалы, ерекше іскерлікпен айналысады. Оның іскерлігі өзгерлердіңкінен өзгешеленеді.  Бұл іскерлі ккөбінесе еңбектік емес, әкімшіліктік құқықпен реттеледі.

 

№2 сұрақ. Мемлекеттік  басқарудың қызметімен әдістері

Мемлекет іскерлгінің  әдістері мен түрлері мемлекеттік  іскерліктің негізгі бағыттарына  негізделеді. Мемлекеттік іскерліктің  экономикалық, әкімшіліктік жәен идеологиялық әдістері болады.

Экономикалық әдістері басқарылатын объектке, ол мемлекетке қажетті іскерлікті жүргізуін мақсат етіп,  жағдай жасау. Мысалға, балалркиімін өндіруге төленетін салықты азайта отырып, оның көбеюін ынталандырады, соның арқасында үлгерімі жоғары студенттерге берілетін степендияның мөлшерін көбейтеді.

Әкімшілік әдістер –  бұл мемлекеттің қалауы бойынша  жұмыс ітеуге міндеттейтін мемлекет бұйрықтары. Олар мемлекетке экономика  жғынан, не өзге себептер бойынша тиімді болады.

Идеологиялық әдістер  – мемлекет тарапынан жүргізілетін агитация, адамдардың түсінігіне әсер ету. Мысалға темекі қораптарының сыртында, темекі шегу денсаулықққа зиян екендігі жазылады.

Тыға мемлекет органдарының іскерлігінің құқықтық және құқықтық емес әдістері де болады.  Құқықтық  қызметтерге конституция, актілердің негізінде жүргізілетін жұмыстар жатады. Құқықтық қызметтердің ішінде заң шығарушы, әділеттік, басқылау түрлері жатады:

Заңшығарушы – қоғамдақ өмірде маңызды болатын тәртіп нормалаы мен ережелерін қалыптастыру.

Мемлекеттік басқару – мемлекеттің ұйымдастырушы, атқарушы-үлестіруші қызметі. Оның орындалуы үшін құқықтық актілер шығарылады. Олар осы салад болады. Және ұйымдастырушы – техникалық әдістері де қолданылады.

Әділеттілік сотпен орнатылады. Сот іскерлігі мемлекет, жеке және заңды тұлғалар,тұрғындар арсындағы мәселелердің шешуге бағытталады.

Бақылаушы іскерлік инспекторлық,  қызметтегі адамдардың іскерлігіне  заң негізінде тексеру, қабылданған  тәртіптердің орындалуын қадағалау, прокуратура, конституциялық соттар мен кеңестер, арнайы органдары арқасында жүзеге асырылады. Бақылаушы органдар ешқандай сілтемелер бере алмайды. Бірақ шектеулерден шыққандардың істерін сотқа жібере алады.

Құқықтық емес әдістерекі түрге бөлінеді, олардың көпшілігі  ұйымдастырушылық- техникалыққа жатады. Анығырақ айтқанда, құқықтық нормалар нешгізінде іске асырылатандар. Бірақ олардың іске асырулуы реттелмейді(сайлушылар тізімін жасау, т.б.).заңдарды, актілерді бұзуда құқықтық емес әдістерді қолдану  үшін(мысалы оқу орнының ректорының студентке қарым-қатынасы), заң бұзушы заңға сәйкес жауап береді.  құқықтық актілерге сәйкес емес қызметтер үшін мемлекеттің өзі де жауап еруі мүмкін. Бұл ішкі мемлекеттік жағдайларда мүмкін. Бірақ көбінесе мемлекетаралық қатынастардаанық көрінеді. Мемлекет аггрессия үшін, мемлекетаралақ бейбітшілікті бұзғандығы үшін, адамдыққа қарсы қылмыс үшін жауапкершілік артады. Қазіргі кезде екінші дүгиежүзілік соғыстағы көрсеткен ауырпашылығы үшін Германия бүгінгі күнге дейін зардап шегушілерге айып төлеп келуде.