Теория государственного управления

Мемлекеттің ерекшеліктеріне сәйкес, органдер ынталандырушы, ерік беруші, күзет, талап ету, жауапкершілік, репрессия әдістерін атап көрметеді.

Ынталандыру мемлекеттік  билікте кеңінен қолданылады.қоғамдақ қатынастарға қатысушылардың іскерлігіне  бағыт беру үшін қолданады.

Ерік беру әдісі қоғамдық  құбылыстарға  мемлекеттің еш қатысы жоқтығын суреттейді. Мемлекет кейбір қызметтерді қолдамайды, бірақ оларды тыйым салмайды. Жеке және заңды тұлғалар бұл мүмкіндікті қолдану қолданбауды өзі шешеді. Ерік бберу әдісі тұлғалар құқығын реттегенде қолданылады. Қоғамдық бірлестіктер мемлекетті ескетрпей, рұқсат сұрамай құрыла береді.  сөз бостандығы, жабық жерлерде жиналыстар өткізуге де ерік беріледі. Мемлекетаралық қатынастарда ерік беру әдісі келесі түрде қолданылады. Мемлекетаралақ конференциялар кезінде, мемлекет ұсыныстарға дауыс бермейді, бірақ оларға тыйым салмайды.  

№ 3 дәріс тақырыбы. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі  заңды билік

1 сұрақ. Заңды билік  түсінігі және ролі

2 сұрақ. Парламент түсінігі, құрамы және құрылымы

3 сұрақ. Парламент жұмысының түрлері

1 сұрақ. Заңды билік  түсінігі және ролі

     Заңды билік –  барынша жалпы сипатқа ие және  жоғары заңды күші, мемлекеттік  маңызы бар нормативті актілер  түріндегі жалпы міндетті ережелерді  қабылдау құқығы мен мүмкіндігі (ең  жоғары заң күші бар негізгі заң – конституция). Мұндай ережелер мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық бірлестіктердің, мемлекет ұйымдарының, жеке және заңды тұлғалардың қоғамдық маңызы бар тәртібі мен іс-әрекеттерінің негіздерін анықтайды. Бұл ережелер ерекше мемлекеттік акт – заңда өз көрінісін табады.

     Заңды билік халықтың  еркіндігінің, оның мүдделерінің, халықтық  егемендіктің тікелей (заңдарды  референдум жолымен қабылдау) немесе  жанама түрде (олардың  заңды  ұйымдармен қабылдануы) берілуі  ретінде қарастырылады.  Заңдардың биліктің атқарушы, сот және басқа тармақтарының мемлекеттік актілерімен салыстырғанда  жоғары заңды күші және басымдылығы бар. Президент, үкімет, соттардың актілері заңға қайшы келмейді. Керісінше, олар өз іс-әрекеттерін заң нормаларына негіздейді, оны қолданады. Конституциялық бақылау органдары ғана (мысалы, конституциялық соттар) заңды күшінен айыра алады (оны заңды түрде тоқтатпаса да), егер заңды жоғары заң күші бар негізгі заңға, конституцияға қайшы деп таныса. Кейбір елдерде (Иранда, Пәкістанда және басқалары) заң Құранға қайшы келсе күшінен айырылуы мүмкін.

     Заңды биліктің органдары  мемлекетті басқаруды ең алдымен  заңдар мен басқа құқықтық  актілерді қабылдау жолымен, сондай-ақ  мемлекеттің басқа органдарын  қалыптастыру мен олардың іс-әрекеттерін бақылаумен жүзеге асырады.

     Заңды биліктің  органы ең алдымен парламент болып табылады. Бұл бір палаталы немесе екі палаталы жалпы мемлекеттік ұйымның жинақталған атауы. Өте сирек жағдайларда, Югославияда, ОАР-да бұрында ол көп палатаны қамтыды. Бір палаталы парламенттің әртүрлі атаулары бар (Халық өкілдерінің Жалпықытай мәжілісі, Мысырда халықтық жиналыс, Данияда фолькетинг, Швецияда риксдаг). Екі палаталы парламенттің палатасының бірі әдетте депутаттар (өкілдер) палатасы, ұлттық мәжіліс, басқасы – сенат деп аталды (федерацияларда кейде – одақ кеңесі). Барлық елдерде үлкен құқыққа төменгі палата ие. Ол қашанда тікелей азаматтармен сайланады. Парламенттің жоғарғы палатасы тікелей, жанама сайлаулар, тағайындаулар жолымен және т.б. қалыптасуы мүмкін. 

     Кейбір  елдерде барынша маңызды сұрақтар (конституцияның өзгерісі туралы) жөніндегі заңдарды  парламенттің  барлық мүшелерінен, сондай-ақ  басқа мүшелерден тұратын парламент  құзырындағы органдар қабылдайды. Олардың құрамына президент, белгілі  әлеуметтік, кейде этникалық топтардан сайланған немесе делегацияланған тұлғалар, басқа жоғары лауазымды тұлғалар (мысалы, сот органдарының немесе прокуратураның) кіреді.  Парламент құзырындағы органдар - жоғарғы өкілдік мекемелердің тұрақты әрекет ететін органдары (депутаттық комиссиялар) кейбір капиталистік елдерде (Португалияда, Мексикада және т.б.) бар.

2 сұрақ. Парламент  түсінігі, құрамы және құрылымы

          Парламент сөзі «айту» француз етістігінен шыққан, бірақ парламент отаны Ұлыбритания болып саналады. Парламенттің алдыңғылары Ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі құл иеленушілер мен басқа еркін тұлғалардың өкілдік органдары, сондай-ақ Еуропадағы топтық-өкілдік мекемелер болды, бірақ қазіргі парламенттің шығуын Англияда король билігі ірі феодалдар, жоғарғы дін басылары, қалалар мен ауылдардың өкілдерінің  жиналысымен шектелген XIII-XIV ғасырлардағы оқиғалармен байланыстырады.

     Қазіргі  парламент – халықтың егеменді  еркін білдіретін, заңдарды қабылдау  жолымен маңызды қоғамдық қатынастарды  реттеуге арналған, атқарушы биліктің жоғарғы органдары мен жоғары лауазымды тұлғалардың іс-әрекетіне бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттің кейбір жоғарғы ұйымдарын толық немесе бөліктеп құратын халық өкілдігінің жоғарғы ұйымы. Парламент бірқатар елдерде мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатының негіздерін анықтайды, халықаралық келісімдерді бекітеді, басқа актілерді қабылдайды.

     Парламент  құрамына депутаттар мен сенаторлардан  басқа олардың орынбасарлары  кіруі мүмкін. Орынбасарлар талқылауларға  қатьысады, парламенттік комиссияларда жұмыс істей алады, бірақ шешуші дауысқа құқығы жоқ, дауыс бермейді. Олар заң жобаларын ұсынуға құқықты емес. Егер депутат мерзімінен бұрын шықса, орынбасар қосымша сайлауларсыз оның орнын басады, ол сайлаушылардың уақытын, сайлауға кететін мемлекеттік және басқа шығындарды үнемдейді.

     Парламент  мүшелерінің саны әр елдерде  бірдей емес. Біршама мемлекеттердің  кейбір парламенттері 15 мүшеден  тұрады. Ең саны көп бір палаталы  парламент – халық өкілдерінің  Жалпықытай мәжілісі 3 мың мүшеден  тұрады. Ережеге сәйкес, әр палатада 100 аса мүшелер бар (мысалы, Италияда 315 сенатор және 630 депутат, АҚШ-та  100 сенатор және өкілдер Палатасының  435 мүшесі, Жапонияда кеңесшілер Палатасының 252 мүшесі және өкілдер Палатасының 500 мүшесі бар). Әдетте жоғарғы палата төменгіден аз санды болады. Енді барлық елдерде  заң палаталардың белгіленген санын айқындайды (белгілі уақыт аралығында шекаралары қайта қарастырылатын сайлау округтері тұрғындар саны жөнінен ірірек болады).  Парламенттің шектен тыс саны да тиімді жұмыс жасауға кедергі келтіреді, оның мәжілісі жиынға айналады.

    Депутаттар  мен сенаторлар депутаттық иммунитетке және депутаттық индемнитетке ие. Біріншісі құрамына оның мүшесі кіретін, парламент палатасының рұқсатынсыз полицейлік ұстаудың, қамаудың және депутатты сот жауапкершілігіне тартудың мүмкін еместігін білдіреді. Бұл ережеден шығуға, егер депутат қылмыс жасаған орнында ұсталса рұқсат етіледі. Бірақ иммунитет сөзсіз болмайды. Кейде ол сессия уақытында ғана (Жапония) және сонда және кері бару уақытына ғана таратылады. Кейбір елдерде иммунитет депутат ауыр қылмыс жасағанда таратылмайды. Тұтасымен алғанда қазіргі жағдайда депутаттық иммунитетті шектеудің беталыстары байқалады.

     Иммунитет – депутаттық дербес құқықтықтың маңызды кепілі, оның ішінде атқарушы немесе сот билігінің еркіне қарсы. Толық иммунитет – корольдік абсолютизм жағдайларында парламентшілерді корольдің (кейде оның сүйіктісінің), ақсүйектердің, корольдік шенеуніктердің озбырлығынан сақтау кепілі ретінде қажет болды. Мұндай түрде ол кейбір мемлекеттерде бар.

     Индемнитет депутат парламенттегі өз сөзі үшін және өз дауыс беруімен қолдаған шаралары үшін жауапкершілікке тартылмайтындығын білдіреді. Бірақ депутат тіл тигізетін сөздерді қолданбауы, өзін ерсі ұстамауы тиіс. Бұл жағдайларда ол төрағадан ескерту алуы, сөз алудан айрылуы, оған белгілі уақыт бойы палата мәжілісіне қатысуға тыйым салынуы мүмкін. Депутат парламенттің басқа мүшелеріне тіл тигізген жағдайда жеке айыптау істері бойынша сот процесі жүргізілуі мүмкін. Индемнитеттің екінші мәні бар: депутаттық сыйақы (депутат жұмысына қазынадан төлеуге мемлекет міндеті).

     Құзыретіне байланысты (ең алдымен заңды) парламенттің  үш түрі ажыратылады: шектеусіз  құзыретпен, шектеулі құзыретпен  және консультативті (соңғылары  мәні бойынша парламенттер болып табылмайды).

    1.Шектеусіз құзыретпен  парламент концепциясы Ұлыбританияда  және оның әсерімен кейбір  басқа елдерде қабылданған. Парламенттің  жоғарылығының идеясына сәйкес, ол кез келген сұрақ бойынша  шешімдерді, оның ішінде жеке  заңдарды қабылдай алады. Шектеусіз құзыретті парламенттер көптеген заңдарды қабылдайды (Италия парламенті соңғы 50 жылда жылына шамамен 330 заң қабылдаған). Парламенттің шектеусіз заңды құзыреттерінің концепциясы, оның жалғыз заңды орган ретіндегі сипаттамасы жариялылық талпыныстарды, халықтық егемендікті көрсетеді. Бірақ бұл концепция практикалық қиыншылықтарға, қоғамның қазіргі өмірінің күрделенуімен ұшырасады.

     2. Сондықтан шектеулі  құзыретті парламенттер құрылады. Парламенттің берілген түрі белгілі  сұрақтар тек парламент құзырына жататынын, бірақ ол бұл шектен шықпауы тиіс екенін білдіреді. Құзыреттердің басқа шеңбері бойынша (білім, еңбек, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру және басқалары) парламент заңдар-шектерін шығарады. Олар тек қандай да бір қатынастарды реттеу принциптерін қамтиды, ал жан-жақты нормативті актілерді президент, үкімет, министрлер шығарады.

     3. Консультативті парламенттер (бірқатар елдерде – Катарда,Иранда  олар ресми түрде консультативтік  ұлттық жиналыс деп аталады)  қазіргі уақытта көп емес, олар басты түрде мұсылмандық монархиялық мемлекеттерде бар. Мұндай парламенттер таңдаулы, (Кувейтте – тек ерлермен және, мәні бойынша қауымдық округтар бойынша), бөліктеп таңдаулы, тағайындалатын (БАЭ-да) болуы мүмкін. Консультативті парламент монархтың, оның мүшелерінің пікірін тыңдау үшін ғана құрылады. Ол мына пікірлермен байланысты емес: монарх еркіне қарсы заң қабылдануы мүмкін емес.

     Заңды құзыреттермен  қатар парламент (консультативтіден  басқа) басқа өте маңызды құқықтарға  ие:

     Біріншіден, ол мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатының негізгі бағыттарын анықтайды.

     Екіншіден, парламент  мемлекеттің басқа жоғарғы органдарын  сайлайды, тағайындайды, құрады, кейбір  лауазымды тұлғалардың құзыреттері  содан шығады.

     Үшіншіден, мемлекеттік аппараттың маңызды кадрлық сұрақтарын шешеді. Парламент жоғарғы мемлекеттік қызметтерге (министрлер, соттар, АҚШ елшілері, Ресейдегі премьер-министр) тағайындау кезінде президентке келісім береді, президент ұсынған кандидаттарды (мысалы, РФ Конституциялық Сотының соттарын) белгілі қызметке тағайындайды.

     Төртіншіден, парламент   ерекше бюджеттік және негізгі  қаржылық құқықтарға ие. Тек ол  ғана мемлекеттік бюджет туралы  заңды қабылдай алады, еңбекақы  төлеудің төменгі деңгейін, салықтарды  және олардың мөлшерлерін т.б. айқындайды.

     Бесіншіден, парламент  үкіметтің, министрлердің, толығымен  мемлекеттік әкімшіліктің жұмысына  бақылауды жүзеге асырады. Мұндай  бақылау палаталар, парламенттік  тыңдаулар және т.б. мәжілістерінде  үкіметке, министрлерге, басқа лауазымды тұлғаларға (мысалы, Бас прокурорға) сұрақтар қою жолымен жүзеге асырылады. Бақылаудың ең ықпалды түрі – сенімсіздік вотумын қабылдау және үкіметті отставкаға босату.

     Алтыншыдан, парламент  қызметінің маңызды саласы –  халықаралық қатынастар. Ол халықаралық келісімдерді бекітеді (кейбір елдерде – барлығын, басқаларында – маңыздыларын, оның ішінде мемлекеттік қаржы мен мемлекет территориясына қатысты келісімдерге дейін). Қалған келісімдерді мемлекет басшысы бекіте алады (жиірек – парламенттің келісімімен). Парламент көптеген резолюцияларды, үндеулерді, халықаралық жағдай шиеленіскенде халықаралық сұрақтар жөніндегі арыздарды қабылдайды.

     Жетіншіден, парламент  квазисотты құзыретке ие. Ол жоғары  лауазымды тұлғалардың (президенттің, үкімет мүшелерінің), басқа лауазымды тұлғалардың мемлекетке опасыздығымен, конституцияны әдейі бұзуымен, пара алумен, ауыр қылмыс жасаумен (импичмент) байланысты қылмыстық істі қозғай алады немесе қарастыра алады. Кінәсін тапқан жағдайда парламент мұндай тұлғаны қызметінен босата алады. Кейбір елдерде мұндай процедура біршама басқа сипатқа ие: парламент тек айыптайды, ал істі жоғары сот қарастырады (Италияда – Конституциялық сот, ерекше жоғары сот – Франциядағы әділеттіктің Жоғарғы палатасы). Квазисотты құзырет амнистия құқығы болып саналады – қылмыстық заңның белгілі баптары бойынша айыпталған және сотталғандарды мерзімінен бұрын босату.

3 сұрақ. Парламент жұмысының  түрлері

     Парламент жұмысының  басты түрлерінің бірі заңдарды  қабылдау. Бұл қызмет дамыған  жариялы елдерде парламент жұмысы уақытының жартысынан көбін алады.

    Заңдар мен басқа шешімдерді  парламент ережеге сәйкес, сессияларда  қабылдайды. Кейбір елдерде (Австрия,  Германия) парламент тұрақты сессия  күйінде болады деп саналады  және пленарлық мәжілістерге қажеттілік бойынша шақырылады (Германияда жылына орташа 50 рет).

     Сессия деп әдетте  пленарлық мәжілістер, тұрақты комитеттер  мәжілістері өтетін уақыт аралығы  аталады және депутаттар өздерінің  сайлау округтерінде жұмыс жасайды.  Жариялы елдерде әрбір сессия бірнеше айға созылады. Егер жыл бойына бір сессия жүргізілсе (Ұлыбритания, АҚШ, Франция) ол әдетте жеті-сегіз айға созылады. Егер екі сессия болса (көктемгі және күзгі), оның әрбірі кемінде үш-бес айға созылады. Сессиялар арасындағы аралықты парламенттік каникул деп атайды.