Теория государственного управления

     Үкімет  – министрлерді, кіші министрлерді (министрлер орынбасарларын), кейбір  басқа лауазымды тұлғаларды қамтитын, құрамы бойынша барынша ауқымды  орган. Ол мәжіліске қатыспайды және шешімдерді қабылдамайды. Нағыз үкімет кабинет болып табылады, ал бастысы – «ішкі кабинет» (оның шағын бөлігі). Маңызды министрлік портфельдері бар, партияның көрнекті қайраткерлерінен кабинет мүшелерін премьер-министр тағайындайды. Барлық елдерде (абсолютті және дуалистік монархиядан басқа) жаңа үкімет парламент және (немесе) президент сайлауларынан кейін тағайындалады.

     Үкімет түрлері.   Партиялық құрам көзқарасынан: бір партиялы, екі партиялы, коалициялық үкімет, азшылық үкіметі және партиясыз үкімет болып ажыратылады.

     Бір партиялы үкімет егер партиялардың бірі абсолютті көпшілікке ие болса, парламентті монархияда және парламентті республикада, президенттік республикада монархты қолдайтын партиядан король өз  қалауы бойынша министрлерді таңдайтын дуалистік монархияда қалыптасады.

     Екі партиялы үкімет екі басты партиялардың бірі парламентте көп болмаса, бірақ олардың әрқайсысы мұндай көпшілікті алу үшін депутаттық орынның аз саны жетпейтін, парламентті монархияларда және парламентті республикаларда құрылады. Бұл жағдайларда сол немесе басқа басты партияға қосылатын және үкіметтік көпшілікті құратын, қандай да бір үшінші партияның ұстанымы шешуші роль ойнайды.

     Коалициялық үкімет парламенттегі депутаттық орындар партиялар арасында бөлінген парламентті монархияларда және парламентті республикаларда құрылады.  Құрудың мәні, бір партияның парламенттік көпшілігі болмаған жағдайда парламентте вотум сенімін алу, ал бұл үшін бірге парламенттік көпшілігі бар, бірнеше партиялардың депутаттық дауыстарымен келісімін алу қажет.

     Парламенттік аздық үкімет. Парламентте бірге көпшілігі болмаса да, партия немесе партия коалициясы құрады, ал басқа партиялар (әсерлі партия) парламентте дауыс берумен қолдауға (белгілі жағдайларда) уәде етеді. Мұндай үкімет әдетте өте тұрақсыз, ол басқа партиялардың қолдауын кез келген сәтте жоғалтуы мүмкін.

     Үкімет партиясыз болып та құрылуы мүмкін.  Берілген жағдайда бірнеше варианттар бар. Біріншіден, елде саяси партиялар мүлде жоқ немесе олар тыйым салынған және жасырын жағдайда болғанда. Екіншіден, бұл «іскер», «шенеунікті» немесе «қызметтік» үкімет болуы мүмкін, ол партия лидерлерімен құрылмайды, жоғарғы шенеуніктерден тұратын және қысқа уақытты: оның міндеті үкіметті қалыптастыру кезіндегі парламенттік тұйықтықты жеңу үшін парламенттің жаңа құрамын сайлауды ұйымдастыру.

     Төтенше  оқиғалар жағдайларында уақытша үкімет және ұлттық бірлікті үкімет құрылады. Біріншісі конституциямен қарастырылған ережелерге сәйкессіз қалыптасады, сондықтан уақытша болып табылады. Ұлттық бірлікті үкімет конституцияда қарастырылған ережелер бойынша, және уақытшадан айырмашылығы, барлық патриоттық күштерді барынша топтау үшін жаппай қоғамдық ұйымдар мен көптеген партиялардың өкілдерінен тұратын ауқымды негізде құрылады.

5 лекцияның тақырыбы: Мемлекеттік басқару жүйесіндегі сот билігі.

№1 сұрақ. Сот  билігінің қоғамдағы мағынасы мен  рөлі.

№2 сұрақ. Сот  билігін іске асыру.

№3 сұрақ . Сот  жүйесінің үлгілері.

№1 сұрақ. Сот  билігінің қоғамдағы мағынасы мен  рөлі.

      Сот билігі заң шығарушы және атқарушы биліктен ерекшеленеді. Сот парлемент секілді заң шығармайды,атқарушылық қызмет атқармайды. Сот билігі белгілі мінездемеге ие. Ерекшепроцесті түрде іс атқара отырып, нақтылы қылмыстық, әкімшілік, еңбекке қатыстыістерді қарастырып, мәселелерді шешеді.

Сот билігі  сот ұжымы, хатшылар, тергеушілер, прокурор,дан  тұратын соттық кеңсе қолында  емес,сотық отырысқа  берілген. Ол жеке сот арқылы(маңызды емес заң  бұзушылық кезінде) не сот алқасы арқылы іске асады. Біріқ  тек қарастрылған сот процесінде, ерекше процедура жағдайында іске асуы тиіс. Алқа мамандандырылған соттан (ең кем дегенде үшеуден тұруы шарт)не бір немесе бірнеше соттан және анық бірсанды халықтық отырыстық алқадан тұруы мүмкін.   Сот қоғамдағы дауларды қарастырып, мәселелерді шешеді. Бұл оның басқа билік тармақтарына қарағандағы негізгі қызметі. Құқықтың үстемдігінқамтамассыз етіп, заңдармен сот процесінде қалыптасқан өз пікірге сүйеніп, сот істерді шешеді.

      Сот  билігінің болуы және оның  тәуелсіздігі ішкі ерекше соттық өзін-өзі басқару жүйесінің, арнайы соттық оргадардың қалыптасуын болжайды.  Мұндай қалыптасқан орган әр-түрлі аталуы мүмкін: магистратура кеңесі, сот кеңесң, мамаедандырылған комиссия. Мемлекеттік биліктің ерекше түрін іске асыра отырып,  сот басқа билік тармақтарынан оқшауланбайды:   парламент шығарған заңдарды және басқа мемлекет органдарының актілерін қолданады; атқарушы орган оның шешімдерін іске асырады(қылмыскерлерді абақтыдағы жағдайын жасау, мүлікті күштен төлету,т.б. ).

    Мәселелерді  шеше отырып, қоғамдағы әлеуметтік ережелердің сақталуын қадағалай отырып,, контракттарды төлетуді, қарыздармен салақтарды  төлетуді, түрлі бұзақылықты шегере отырып, соттар  қоғамдағы экономикалық тұрақтылықты нығайтады. Олар саяси тұрақтылықты сақтайды. Ол келесі жұмыстары арқылы іске асады: мақсаттары конституцияға қарама-қайшы келетін партиялар мен террористтік ұйымдарды заңсыз деп жариялау, т.б. Сот билігінің идеологиялық рөлі де бар. Ол азаматтарда заңға деген құрметтің қалыптасуын қамтамассыз етеді.

     Бұл міндеттерді сот оның дұрыс бағытталған жұмысы нәтижесінде ғана атра алады..

      Соттың  қоғамда алатын орны қарама-қайшылы.  Бір жағынан  сот мемлекетті  басқаруға қатыса отырып,  заң  шығарушу және атқарушы органдарда  жоқ мүмкіндіктерге ие. Шешім  қабылдай отырып, сот заңға сәйкес адамдарды бостандығынан, кей жағдайларда өмірінен айыруға, жеке не заңды тұлғаны мүлігінен айыруға, газеттерді жабуға, паритияларды таратуға,  мемлекеттік органды шешімінен бас тартқызуға, әке-шешесін ата-аналық құқығынан айыруға, т.б.       құқылы. Екінші жағынан ол салыстырмалы түрде әлсіз билік. Сот заң шығарушы билікм сияқты азаматтардың қолдауынасүйене алмайды, атқарушы билктіңкі сияқты күштік мехенизмдерді иеленбейді.

Сот кеңсесі түрлі  категориялы мемлекеттік қызметкерлердентұрады. Олардың құрамына сот тергеушілері, прокурорлар(көп елдерде прокуротура  жүйе құрамайды, ал прокурорлар сот жүйесіне енеді), хатшылар және басқа тұлғалар. Соттар ерекше түрдегі мемлекеттік қызметкерлер болып табылады, олар сот билігін іске асырады.

            Соттар түрлі әдістермен қалыптасады:  азаматтар сайлайды немесе Президент белгілі бір мерзімге  тағайындады. 

   Көп елдерде  соттар анықталған жасқа жеткенше  не  өмірлік қызметке тағайындалады(Ұлы  Британияда сот 72 жасқа жеткенше  дейін, ал Жапонияда – 65-ке де(ін, ал өзге елдерде көбінесе 65-70 жас аралығында болады).

Сот органдарының түрлері. Сот органдары мемлекеттік, мемлекеттік  емес(мұның ішіне дінилер кіреді ) және басқа соттар болып бөлінеді. Ең төменгі сатыда мемлекет құрылымына енбеген, қоғамдық бастамаларда  сотты іске асыратындар. 

Бұл соттық органдар арасында діни соттар мен жай құқық соттары  ерекше орында. Діни соттар екі топқа  бөлінеді. Біріншісіне ,  шіркеулік  соттар жатады. Олар діни қызметкерлердің  істерін «мемлекеттік емес» канондық құқықты қолдану арқылы шешеді. Екінші түрге мұсылмандық (шариғаттық) соттар жатады. Олар ислам мемлекеттік діні болып табылатын елдерде қолданылады.

Жай құқық соттары(адата) – тайпалық соттар, олар Тропикалық Африка елдерінде, және Океанияда бар. Олар бойынша істерді ақсақалдар мен тайпа басшылары қарастырады.

 Мелекеттік соттардың  негізгі екі түрі бар: ортақ  және арнайы. Ортақ соттар  елдің  әкімшілік-территориялық бөлінуіне  байланысты қалыптасады: аймақтарда  –аймақтық соттар, облыстарда –облыстық,  т.б. .

Ал арнайы соттардың  ішінде келесілер ерекшеленеді: кәмілетке  толмағандардың істарә боыйнша соттар, әскери қызметкерлер істері бойынша  соттар, еңбек соттары, сайлау соттары, отбасылық соттар, т.б.

Арнайы соттар арасынде ерекшеленетіні - конститутциялық соттар. Олар конституциялық ережелердің  орындалуын бақылайды.конституциялық соттармен  конституцяға сәйкес емес деп жарияланған заңдар мен актілер өз күштерінен айырылады.

 №2 сұрақ. Сот билігін іске асыру.

  Сот процестерінде  істерді қарастыру бірнеше, әлемнің көптеген елдерінің заңында көрсетілген  принциптеріне сүйенеді. Олар адам құқығын қорғау заңдарына жатады. Олардың ішінде ең көр кездесетіндері:

1. сотқа үндеу бостандығы. Кез келген адам сот өзін қорғау үшін үндеу алады. мұнда ешқендай шегерімдер жоқ.
2. әділдікті ұжыммен орнату. Бұл тек шағын азаматтық келіспеушіліктерді шешу кезінде қолданылады. Себебі, халықтық отырыстарды шешу процесі қиындап, қиынырақ істерді қарастыруға кедергі болуы мүмкін.
3. сот шешімін жоққа шығару. Бұл процес арқылы істің қайта қарастырылуы мүмкін.жоққа шығару мүмкіндігі сот қателіктерін болдырмау үшін жасалады.
4. бұқаралық сот. Сот процестері халық алдында өткізілуі тиіс,ол сот төрелігінің беделін көтереді, тәрбиелік мәнін жоғарылатады. Көтпеген елдерде жабық сот процестеріне рұқсат берілген. Ол мемлекеттік құпиялар мен жақтардың жеке мәселесі жайлы болатын жағдайларда іске асады.
5. сот бостандығы мен тек қана  ата заңға бағынуы. Сот берілген мәселеге байланысты істерді қарастырғанда, ешқандай сілтемелерге сүйенбейді. Себебі ол басқару органаның ерекше  түрі болып есептелінеді. Құқықтың үстемдігі  принципіне барлық мемлекет органдарымен қоса мемлекеттің өзі де бағынады.
6. сотты жақтарға түсінікті тілдерде жүргізу не аудармашыны қолдану. Бұл принцип көпұлтты мемлекеттерде өте маңызды.
7. сот қателіктері үшін мемлекеттің жауап беруі.

Сот процестері түрлері. Түрлі соттарда сот процесі өзінше ерекшеленеді. Ортақ мінездемелері  бойынша келесідей  ажырату қалыптасқан:

1. соттың істерді бірінші инстанциямен қарастыруы. Бірінші инстанцияда істерді соттар, әлемдік соттар, полиция соттары, т.б. қарастыра алады.
2. істерді бір жақтың қайта (кей елдерде прокурор протестіне байланысты қарастырылады) қарастыру туралы арызы  бойынша қарастыру. Қайта қарастыру соты бірінші инстанция сотының ережелері не сай өтеді. Бір ерекшелігі мұнда тек маманданған сот өкілдері қатысады. Арыз сот шешімінің іске асуына дейінгі анықталған мерзім ішінде берілуі тиіс. Процес сот шешімінің жариялануымен аяқталады.
3. шағымдық соттар. Кассациялық сот қайта қарастыру соты сияқты істің қайта қарастырылуына негізделеді. Бірақ мұнда тек заңның анық орындалуы ғана ескеріледі. Істің нақты жағдайы қарастырылмайды. Егер кассациялық сот бірінші инстанция соттының  шешімін жоққа шығару туралы шешімге келсе, істі қайта қарастыру сотына не бірінші инстанция сотына жібереді.

  Кез келген сот  процесінің нәтижесі – сот  шешімі не үкімі.Сот заңда көрсетілген  барлық жазаны қолдануға құқылы.жаза  таңдау мүмкіндігінде сот өкілінің  билігі, түсінігі, жеке ойлары көрінеді.

Азаматтық процестер  саласында да сот түрлі құқықтарға ие. Заңға сәйкес ол жасалған заңға қарама қайшы келетін  келісімшарттарды жоққа шығаруға, кінәлі адамнан мүлкін алуға, мүлікті мемлекет меншіге беруге, сатылымдарда сату туралы жайтты жариялауға құқылы. Сот  жұмыс берушіге заңсыз жұмыстан шығарылған адамды қайта алуға, заңсыз тұрғындарды үйден босатуға бұйыра алады.  Ол күшпен әке-шешеге не балаларға алимент төлетуге, әке-шешелік құқықтан айыруға құқылы.

Сот  билігі саясат саласына да таралады. Со саяси партияның  тіркелуіне кедергі болуы мүмкін. Ол оның заңды бұзған жағдайында мүмкін.  Конституцияға сәйкес емес деп жариялап, ұйымды жабуға, уақытша жұмысын тоқтатуға құқығы бар.  Сот газеттің шығарылуын тоқтатуға не оның таратылуына кедергі жасауға, көтерілістерді заңсыз деп жариялауға, митингтар мен ашық жерлерде жиналуға тиым сала алады.  ол үшін әрине негіздер қажет.

Контитуциялық соттардың  шешімдерінің ерекшеліктері болады. Олар заңдарды, конституцияға  сәйкес емес дап  жоққа шығара алмайды,  ол туралы тек . сондықтан басқа со өкілдері ол заңды көп пайдаланбауға дағдылануы керек. Конституциялық бақылау органдары мемлкеттік басқраудың басқа мәселелерін шешуге құқылы: федерация органдарының таластары, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының таластары; т.б.

 Сот билігі таралмайтын  қоғамдық қатынастар жоқ деп айтуға болады. Ол тек жеке бас мәселеріне араласа алмайды. Бірақ кейбір елдерде мұндай шектеулер қойылмаған.

№3 сұрақ . Сот  жүйесінің үлгілері.

Көптеген елдердің сот  жүйелері негізгі  бес үлгіге байланысты құрастырылып, жүргізіледі:

Англосаксондық үлгі жоғарғы сот басшылық ететін біркелкі жүйенге негізделген. Жоғарғы сот барлық соттарға(арнайы соттарды қоса алғанда) басшылық етеді.Сот  сот процесінде белсенді болмайды. Ол сотты жүргізіп қана отырады. өкілеттікліктердің бөлінуі: сот алқасы күнәлілікті қарастырады, сот шешім қабылдайды.

    Романдық-немістік  үлгіде бір келкі сот сот  жүйесі жоқ.әр-бір сот жүйесі  өз жоғарғы органынмен басқарылады.берілген  үлгі дамыған заң шығарушылықты  мінездейді. Шешімді қайта қарастыру  соттарымен бірге ревизиялық және кассациялық реттерде қолданылады. Сот процесте белсенді болады. Жаза туралы шешім қабылдағанда со  пен ьірге «елдің соттары» да қатыса алады.