Нарықтағы экономикалық жүйе және нарық тетігі

P                 S                       P                       S           P 

                                                                                                                             

                                                                                                                   S  
 

                                    Q                                        Q                                    Q 

          . Ағымдағы қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдердегі ұсыныстың қисық сызығы.  

  Нарықтың тепе-теңдігі

Нарық тепе-теңдігінің моделі А.Маршаллдың неоклассикалық синтез деп аталатын теорясында ХІХ ғасырдың екінші жартысында көрсетілген. Нарықтық баға белгілеудің мәні мен табиғаты жөніндегі мәселе көп уақыт бойы экономика теориясының негізгі мәселесі болған. Саяси экономия классикалық мектебінің өкілдері осы мәселені тек қана (ұсыныс) өндіруші тұрғысынан зерттеген, олардың пікірі бойынша – баға белгілеуінде негізгі рөл өндіріс шығындарына берілуі керек. Маржиналистер, керісінше, өз назарын игіліктің пайдалылығына аудара, оны нарық бағасын белгілейтін негізгі фактор ретінде санап, яғни сұраныс (тұтынушы) тұрғысынан ойлаған.

    Неоклассикалық  мектебінің негізін қалаушысы ағылшын  экономисті А.Маршаллдың бейнелі, нақысты сөзі (сөйлемшесі) бойынша сұраныс пен ұсыныс «бір қайшының екі жүзі» болып, нарықтық бағаның белгілеуінде бірдей қатысатынын дәлелдеді. Бір тауардың сұраныс қисық сызығы графигін осы тауардың ұсыныс қисық сызығына жатқызып, біз жартылай нарықтық тепе-теңдік моделін (үлгісін) – бір тауар нарығындағы тепе-теңдікті аламыз.

    Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының нүктесі  – нарық тепе-теңдігі нүктесі, ол теңсалмақты баға мен тауардың теңсалмақты санына сәйкес келеді, яғни сатушы мен сатып алушыны қанағаттандыратын баға мен санға.

     P

          S 
 
 

          D 

           Q

    . Жартылай нарық тепе-теңдік моделі (үлгісі). 

    Егер  тепе-теңдік бағадан немесе саннан ауытқу байқалса, нарық тепе-теңдік жайынан (күйінен) шығады. Тепе-теңдікке жетудің 2 балама жолдары – Вальрас бойынша тепе-теңдік және Маршалл бойынша тепе-теңдік деп аталады. Швейцар экономисті Л.Вальрас әзірлеген моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен ауытқу нақты нарық бағасының тепе-тең бағасынан ауытқу нәтижесінде болады (9 сурет). Нақты нарық бағасы (Р₁) теңсалмақты баға (Р_Е) деңгейінен төмен белгіленді дейік. Бұл жағдайда сұраныс ұсыныстан асып (Q_D > Q_S), сұраныс артылып қалады, ол сатып алушылар арасында бәсекелестік туғызып, нарық бағасын теңсалмақты баға деңгейіне дейін жоғары итермелейді. Егер нарық бағасы (Р₂) теңсалмақтыдан (Р_Е) жоғары болса, ұсыныс молшылығы (артылып қалуы) орын алып, сатушылардың бәсекелестігі нарық бағасын теңсалмақты деңгейге дейін төмендетеді. Вальрас бойынша сұраныс пен ұсыныс функцияларының түрі:

     Q_D = f (P); Q_S = f (P); тепе-теңдік шарты Q_D =  Q_S

                                                                           

                                                                   

  P₂                           P₂ 

                             E                             P_E                        E      

  P_E                                                                                                        

              

                                                             P₁    

  P₁ 

             Q_S     Q_E       Q_S'                       Q_S       Q_E       Q_S'                  

. Вальрас бойынша              Маршалл бойынша

тепе-теңдік                                         тепе-тендік 

    Маршалл моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен  ауытқу ұсыныс нақты шамасының тепе-тең шамасынан ауытқуынан болады . Егер ұсыныс нақты шамасы тепе-тең деңгейінен төмен болса, сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан жоғарылап кетеді (Р₂ > Р₁). Жоғары баға ұсыныстың өсуіне әкеледі. Маршалл бойынша, сұраныс пен ұсыныс функциялары мен тепе-теңдік шарты мынадай болады:

    P_D =f (Q); P_S = f (Q); P_D= P_S

    Нарық тепе-теңдігінің модельдері (үлгілері) статикалық болып келеді, өйткені  олар уақыт факторын есептемейді. Тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) мысалы – «өрмекші тәрізді» модель. Оны көрсету үшін сұраныс ағымдағы кезеңнен (t), ал ұсыныс – өткен кезеңнің бағасынан тәуелді дейік (t-1).

     
 
 
 

        P                                                                   P                                      S    

      S

   P_t 

           P^*

   P^*   

P_t-1                                           

                                                      D                                                   D

 а)           Q_t-1               Q^*          Q_t                      б)                      Q^*

                                              

          P                                           

                                               P_t                                        S 
 

                                             P_t-1 

                                                                                        

                                             в)            Q_t-1            Q_t       D   

      Нарық тепе-теңдігінің «өрмекші  тәрізді» моделі (үлгісі)  

    Нарық бағасының тепе-теңдік бағасымен сәйкес келмеу динамикасының 3 ахуалы мүмкін:

    а) тепе-теңдіктен ауытқу қысқарады 

    б) тепе-теңдіктен ауытқу өсуде 

    в) нарық тепе-теңдік нүктесінің айналасында, оған жетпей, құбылып тұр 

    Сонымен, тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) талдауы бойынша, нарықта оның жоқ болатын ахуалдары мүмкін (тепе-теңдік емес). Олар көбінесе пайда болады:

    1.Егер  сұраныс пен ұсыныс  қисық сызықтары  бірдей еңкіштігінен  қиылыспайды. Бұл  жағдайда тұрақты  тепе-теңдікке жетпей:

    а) нарық D мен S қисық сызықтар арасында тұрақсыз түрде қалыптасады.

    б) нарық мүлде қалыптаспайды, өйткені  не сатушылар, не сатып алушылар оған ешқандай қызығушылық білдірмейді.

    

       

                              D                                        S                        S   

                                  S                                        D                D

                                                                      

                                                                                                                                                                              
 

  a)                       б)                                      в)

 Сұраныс  пен ұсыныс қисық сызықтары  қиылыспайды. 

    2.Әр  түрлі еңкіштігі  (наклон) болса да, сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының ортақ нүктелері жоқ:

    а) қандай баға болса да, ұсыныс сұраныстан асып түседі

    б) кез келген (оң) көлемде ұсыныс бағасы сұраныс бағасынан жоғары – мұндай жағдайда сұраныс қисық сызығы төмен  болса да, нарық пайда болуы мүмкін   

                

                D                  S                                             S                                                                             
 
 
 

                                                                                    D     

 а)                                                          б)   

    . Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының  ортақ нүктелері жоқ 
 

    Орындаған: Қуанышева Балнур