Аудиторлық қорытынды

1. Мінез-құлық (тәртіп) этикасы жалпыға бірдей этика нормаларын белгілеп қана қоймай, аудитор тәртібінің арнайы ережесін де белгілейді (мысалы, Кәсіби бухгалтерлер (аудиторлар) этикасының халықаралық кодексі).

2. Тәуелсіздік ең алдымен пікірдің объективтілігін және шынайы болуын қамтамасыз етеді. Әрбір аудитор өз пікірін дербес қалыптастыруы керек және оған ешқандай сыртқы факторлар (қысым, күш көрсету) әсер етпеуі қажет.

3. Кәсібилік. Аудиторлар құзыретті, білікті және зерделі болуы қажет.

4. Дәлелділігі. Аудиторлар қисынға негізделген шешім қабылдау үшін жеткілікті дәрежеде құзырлы мағлұматтар мөлшерін жинап бағалау керек.

5. Ұсынудың дәлдігі. Ақпаратты ашу мен ұсыну бара-барлығы әдетте бір мәнді ережелердің толық жинағы ретінде қарастырылатын жалпы қабыданған аудиторлық стандарттарға қызмет етеді.

Аудиттің  жалпы постулаттары. Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат-бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Әр түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделеген постулаттар болып мыналар саналады:

1. Қаржылық  есеп берулер мен қаржы мәліметтері  тексерілуі мүмкін.

2. Мүдделердің  қайшы келіп қалу ықтималдығы.

3. Верификацияның (қайда да бір нәрсенің дұрыстығын  тексеру) мүмкіндігі.

4. Есептеме  дұрыс жасалмаған.

5. Егер  қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз  пікір білдіру мақсатында орындалса,  онда аудитордың қызметі оның  өкілеттігімен реттемеленеді.

6. Қате  қорытынды жіберіп алудан ешкім  де тыс емес.

7. Аудитордың  пікірін оның мүдделеріне тәуелді.

8. Есеп  беру мәліметтерінің объективтілігі  ішкі бақылаудың тиімділігіне  тікелей пропорционалды.

9. Әрбір  тізбекті тексеру өткен шақтағы  тексерулердің құндылығын кемітуі  мүмкін және әрдайым ақпараттылығы  аз болады.

10. Аудитордың  әрдайым пайымдауы белгілі бір  деңгейде иландырады.

11. Бұрынғы  (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.

12. Жалпы  қабылданған бухгалтерлік принциптерді  ұдайы сақтау.

 

1.3 Аудиттің  көптеген түрлері мен нұсқаларын жіктеу

 

Аудиторлық  кеңес беру қызметінің әлемдік нарығы үлкен өзгерістерге ұшырауы әбден  ықтимал. Көптеген елдерде «Үлкен төрттік» қызметінің ауқымы кеңейгеніне және «күштеуіне» наразылық аңғарылады. Батыстық іскер топтарының пікірінше, аса ірі халықаралық фирмалардың  қызметін шоғырландыру, олардың одан ары біріктіру немесе бөлу арқылы аудиторлық қызметтің сапасы төмендемесе, артпайды екен. Аудит саласындағы  оқиғаларды дамытатын басқа нұсқалардың  ішінен әлемдік ауқымда аудиторлық және консалтингтік бизнестің бөлінуі, растаушы аудиттің, сәйкестікке орай аудит пен қаржылық есеп берулер  аудиті көлемдерінің кемуі ықтимал  екенін айта кету керек.

Экономикалық  әдебиеттерде аудиттің түрлері мен  нұсқаларын жіктеудің әр түрлі тәсілдемелері  бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша  аудит түрлерін жіктеу әлдеқайда  орнықты болады:

а) аудитті  дамытудың эволюциялық кезеңдерімен: растаушы, жүйелі-бағдарлы және тәуекелге  негізделген;

ә) ұқықтық  негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші (мақұлдаушы), реттемеленген  және келісімшарттық;

б) қолданылу  салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық, өндірістік, маркетингтік;

в) толықтығы: кешенді (жалпы, толық), тақырыптық (локальды, жеке), функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы;

г) әдістемелік  тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий), тестілік, объекті және циклдік бойынша;

ғ) жүргізу  кезендерімен: бастапқы, қайталанатын, ескертпелі, перманентті (ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық (перспективалық, яғни келешегі бар);

д) қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық, ресурстық, сыртқы экономикалық;

е) қатысушылар  санымен, процестермен және техникалық құралдарды қолданумен: бір мазмұнды, көп мазмұнды, дәстүрлі, компьютерлік, жеке және комиссиялық;

ж) аудит  жүргізілетін субъектілермен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік, ведомствалық, қоғамдық;

з) тексерулердің  мақсаттарымен, міндеттерімен және мазмұнымен: операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті, талапқа сәйкестік  аудиті, басқарушылық аудит, маркетингтік аудит, кеңес беру және басқадай ілеспелі аудиторлық қызметтер.

Аудиторлық  қызметтің ең озық түрлерінің біріне операциондық аудит жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде, кезендерінде оның өзіндік ерекшелігі болады.

Операциондық  аудитті жүргізудің тәртіптерін  ашып көрсету оның түрлері мен  нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді, экономикалық әдебиеттерде операциондық аудиттің оннан  көп түрі бөліп көрсетілген: функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік, технологиялық, жүйелі, кешенді, тақырыптық, локальді, процестік, ресурстік, аймақтық, сыртқы экономикалық және т.б.

Операциондық  аудиттің ұйымдастыру барысында  еңбекте аталып кеткен үш фазаның  орнына оның бес негізгі кезеңдерін бөліп қолдану мақсатқа лайықты  болады. Олар:

1) жоспарлау

2) мәліметтерді  алу

3) фактілерді  талдау және бағалау

4) ұсыныстарды  әзірлеп, негіздеу

5) есеп  беруді жасау.

«Фактілерді талдау және бағалау», «Ұсыныстарды әзірлеу» фазаларының дербестігінің ерекше мәні бар әрі операциондық аудиттің міндеттерін шешуін және  мақсаттарына жетуіне ықпалдарын тигізеді.

Бұл арада  операциондық аудит пен қаржылық есептеме аудиттің арасындағы мынадай  өзіндік ерекшелігі бар айырмашылықты  ескеру керек:

1) операциондық  аудиттегі тексерулердің шектен  тыс көп қырлы болуы нақты  мақсаттарды, бағалау өлшемдерін  және оны жүргізудің процедураларын  анықтауда жиі қиындықтар тудырады

2) операциондық  тексерулердің ауқымы зерттеу  нәтижелерінің анық болмауынан  және алға қойылған мақсаттар  мен объектілердің жағдайларына  қарай бірден күрт өзгеруі  ықтимал

3) операциондық  аудиттің жүзеге асыру ісін  атқара алатын персоналды дұрыс  таңдап алу өте қиын, өйткені  оның зерттеу объектілері әр  қилы болады. Нақтырақ айтқанда  бизнес және басқа қызмет түрлерінің  аспектілері мен слаларының әр  түрі болуы және т.б.

4) операциондық  аудит барысында көптеген жағдайларда  әкімшілікпен, кәсіпорын қызметкерімен,  осы іске қатысуға шақырылған  сарапшылармен және басқа да  мүдделілік танытқан тараптармен  өзара әрекетті мұқият үйлестіру  қажет екені дәлелденген

5) операциондық  аудиттің процедуралары, әдістері  мен бағалау өлшемдері жалпы  аудитте, қаржылық есептеме аудитінде  және аудиторлық бақылаудың басқа  түрлерінде қолданылып жүгендерден  мүлдем өзгеше болуы жиі кездесетін  жағдаят.

Қаржылық  аудитті жоспарлау мыналарды  қамтамасыз етуі тиіс:

1) ішкі  бақылаудың тиімдігі, есептемелер  мен бухгалтерлік есептің жағдайлары  туралы қажетті, ақпараттарды  алуды

2) орындалуы  тиіс бақылау процедурасының  көлемі мен өткікізу уақытын,  мазмұнын анықтауды.

Қаржылық  аудитті жоспарлауға аудиттің жалпы  жоспарларын жасау және аудиторлық бағдарламаларды әзірлеу кіреді.

 

ІІ БӨЛІМ АУДИТОРЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ТҮСІНІГІ

1. Аудиторлық есеп беру түсінігі мен оны дайындау тәртібі

 

«Аудиторлық қызмет туралы» заңның 15 – бабында  атап көрсетілгендей, жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудит стандарттарына сәйкес болуға тиісті аудиторлық есеп беру есеп жасалынады.

Аудиторлық  есеп беру– бұл барлық заңды және жеке тұлғалар, мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы органдар және сот  органдары үшін құқықтық статусы  бар құжат. Аудиторлық ұйымдардың (аудитордың)  есеп беруі Қазақстан Республикасының  процессуалды заңнамасына сәйкес тағайындалған  әкспертизаға теңестіріледі.

Аудиторлық  есеп беру- тағайындалған аудиторлардың  компания немесе басқа ұйымның есептілігін  тексеру туралы есеп беруі. Аудиторлық есеп берулер аудиторларды кім және қандай мақсатта тағайындағанына байланысты әртүрлі рәсімделе алады. Басқалары  заңның түрлі талаптарын орындау  үшін тағайындалса, кейбір аудиторлар ішкі аудитпен айналысады.

Аудиторлық  ұйым аудиторлық есеп беруді тек шаруашылық субъектіге келісілген данада және мерзімде табыс етуге міндетті.

Аудиторлық  есеп беру 3 бөлімнен тұрады:

• Кіріспе;
• Талдау;
• Қорытынды.

Кіріспеде – аудиторлық кәсіпорын  үшін оның мекен-жайы, телефон нөмірі, оны берген органнын атауы, күні;Лицензияны қолдану мерзімі; Есеп айырысу шоттың нөмірі тексеріске қатысқан аудиторлардың  аты-жөні;Өз бетімен қызмет көрсететін аудитор үшін аты-жөні аудитор болып  істеген стажы, аудиторлық куәлігін берген органның аты, оның уақыты, куәлігінің қолдану мерзімі, тіркеу куәлігінің нөмірі, есеп айырысу шотының нөмірі.

Талдау бөлімінде – экономикалық субъектініңаты және қандай мерзімде тексеріс өткізіледі.

• Қаржылық есепті ұйымдастыруының сараптамасының нәтижесі, керек есеп беруді толтыру және ішкі бақылау жағдайы;
• Бухгалтерлік есепті жүргізгенде және қаржылық есеп беруді толтырғанда болған тәртіп бұзушылықтарды олардың аудиторлық тексерісті өткізгенде анықталғандығы;

Қорытынды бөлімде – экономикалық кәсіпорынның қаржылық есеп берудің  нақтылығы беріледі.

Аудиторлық есеп беруге шаруашылық субектісінің бухгалтерлік

есептілігі қосымша ретінде  болуы қажет.

Тексеріс кезінде анықталған тәртіп бұзушылықтар кәсіпорынмен жойылмаса, қорытынды бөлімінде қаржылық есеп берудің нақтылығына баға берілмеу туралы көрсетіледі.

Сондықтан білдірілген пікірлердің сипатына байланысты аудиторлық қорытындының төмендегі  нысандарын ажыратып көрсетуге болады:

• Ескертусіз (шартсыз) аудиторлық есеп беру;
• Ескертулері бар (шартты) аудиторлық қорытынды;
• Аудиторлық есеп беруден бас тарту;
• Теріс аудиторлық есеп беру.

Аудиторлық  есеп берудің әр парағына аудитордың қолы қойылады және жеке мөрімен расталады.

Есеп  беруге (актіге) аудит жасаушылар, басшысы  және бас бухгалтер қол қояды.Басқарма мәжілісінде аудит кезінде анықталған кемшіліктерді жоюға, материалдық  зиянды орнына келтіруге және кінәлі адамдарды жауапқа тартуға байланысты кең көлемде қаулы қабылданады. Осы актінің негізінде аудиторлық есеп беру толтырылады.

Қазақстан Республикасында аудиторлық қорытынды  есепті құруға негіз болатын нормативтік  құжаттар : «Каржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп» , «Салыстырмалы көрсеткіштер» «Арнайы  мақсаттарға аудитті өткізуге келісімдер бойынша аудиторлық қорытынды есеп»  деп аталатын Халықаралық аудит  стандарттары.

  Аудиттің  «Жалпы   қолданыстағы  қаржылық  есептіліктің  толық  кешені   бойынша  тəуелсіз  аудит  есебі»  Халықаралық   стандартының   мақсаты   -  жалпы   қолданыстағы  қаржылық  есептіліктің толық түрі аудитінің нəтижесіндегі тəуелсіз аудиторға нұсқау беру  жəне  стандарттарды  бекіту болып табылады. Ол  қаржылық  есептіліктің  тұжырымдама  негізінде  дайындалған,  сондай-ақ  аудитордың  осы  қаржылық  есептілік  жөніндегі  пікірін қалыптастыруда  қолданылады.

Аудиторлық  есепте   қаржылық  есептілік  бойынша  нақты  аудиторлық  пікір  болуы  керек.

200  ХАС  -қа  сəйкес  қаржылық  есептілік  аудитінің  мақсаты  -  аудиторға   қаржылық  есептіліктің  тұжырымдамалық  негізінің  барлық  маңызды   аспектілеріне  сəйкес   дайындалғанына  пікір  білдіру.

Қаржылық  есептіліктің бекітілген тұжырымдамалық негізіне сəйкес барлық маңызды аспектілерде  нанымды  жəне  сенімді  берілгендігінің  көрінісі  пікірді  қалыптастыруға қажет.  Аудитор аудит үрдісі барысында  субъект пен оның саласы туралы біле отырып басшылық  жасаған  барлық  түзетулерден  кейін  қаржылық  есептілікті  қайта қарастырады. Аудитор сондай-ақ қаржылық есептіліктің жалпы  түсінігін,  құрылымы мен  мазмұнын  зерттейді.  Аудитор   негізгі  операциялар мен жағдайларды,  олардағы анықтаулар  мен  ескертулерді  ескере  отырып,  сенімді  көрсетуді  немесе  қаржылық есептіліктің  тұжырымдамалық  негізі  мəнмəтініндегі  қаржылық  ақпараттың  барлық маңызды  аспектілерде  нанымды  берілуін  қарастырады.  Аудиттің  соңындағы  талдау шаралары   аудит   барысында   қалыптасқан   пікірді    растауға  жəне  қаржылық есептіліктің  сенімділігі  бойынша  қорытынды  жасауға  көмектеседі.

Аудиторлық  есеп берудің құрылымы мынандай элементтерден  тұрады:

а) тақырыбы;

б) адресат;

в) кіріспе  немесе  баяндау  тарауы;