Бағалы қағаздар нарығы

ЖОСПАР

КIРIСПЕ ..........................……….................................................................................3

 

I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР  ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ ................................…….........5

 

1. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі ............................5

 

2.  Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі …...............9

 

 

 

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ …..........……….12

 

2.1 Мемлекеттік бағалы  қағаздар рыногының қалыптасуы және  олардың екінші деңгейлі банктердегі айналымы  ......……...........................................................…12

 

2.2 Екінші деңгейлі банктерде бағалы қағаздар нарығын құру және оның даму барысы .......................................................................................................................17

 

ІІІ ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ ……………………………………………………………………21

 

3.1 Мемлекеттік бағалы  қағаздармен операциялар есебі  …………………….

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ ..………............................................................................................27

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.......….................................................................28

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КIРIСПЕ

 

Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы – “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға негiзделген.

Қазақстан Республикасында  нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.

БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк  құқығын беретiн қаржы ресурстарын  және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.

ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.

1-шi, жаңа экономикалық  құрылымның бiр бөлiгi.

2-шi, инвестиция айналымының  тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.

3-шi, қаржылық тұрақтылықты  және экономикалық өсудi, нарықтық  экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз  ету;

4-шi, экономиканың қаржы  саласындағы айналыстағы артық  ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау. 

Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың “барометрi” болып табылады.

Қазақстанның орталықтанған  жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгертуде. Олар меншiк қатынастары; шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмi; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесiнде мүдделiгiнiң дәрежесi. Сонымен қатар елiмiздегi мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының мемлекеттiк стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау механизмдерiн жоғалтып, бүгiнгi күнгi ауадай қажет болып отырған қаржы тапшылығын жауып отыр.

Ал бұл механизм несиеге  негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа  қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз  түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.

Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен  тұрғындардың жинаған ақшаларын  топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі үшін де өте маңызды болып табылады.

Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.

Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын, соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді  атап көрсеттi.

Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн  құқықтық ережелермен қатар мемлекеттiң  қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн  құрайды. Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.

90-шы жылдардан бастап  осы уақытқа дейiнгi экономикалық  тәжiрибе дәлелдегенiндей шаруашылықты  жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн  қалпына келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.

Бұл тақырыпты орындаудағы  негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:

• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа,  тiптi ерекше бағыт,  яғни құнды қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып табылады.

 

 

 

 

 

 

I БАҒАЛЫ  ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ

1.1 Бағалы қағаздар  туралы жалпы түсінік және  оның жіктелуі

 

Қазақстан республикасының  “Азаматтық кодексiнiң” 1-шi бөлiмiнде 129 - бабында бағалы қағаздарға   құқықтық анықтама келесiдей мағынада берiледi:

Белгiленген нысан  мен мiндеттi реквизиттердi сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде  ғана мүмкiн болатын мүлiктiк құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз  болып табылады.

Бағалы қағаздар туралы көптеген теориялардың өз көзқарастары бар. Мысалы: бағалы қағаздар ұғымы  туралы “Жалпы экономикалық теория”  кiтабында бағалы қағаздар өз иеленушiсiнiң  меншiк құқығын куәландыратын  құжат. Бұл капитал не қарыз және процент немесе дивиденд түрiнде болуы мүмкiн.

Камаев В.Д. бағалы қағздарды қаржылық құжатпен байланыстырады. Ол қандай түрде болмасын өз иеленушiсiне меншiктiк құқық беретiн документ ретiнде қарайды.

Клешев Н.Т. және Федулов А.А. бағалы қағаздарға үш түрлi сипаттама бередi:

• Айналымдылық;
• Өтiмдiлiк;
• Тәуекелдiк;

Сонымен, бағалы қағаздар дегенiмiз мүлiктiк құқықты немесе эмитентке байланысты құжат иесiнiң қарыз қатынасын куәландыратын ақшалай құны бар құжат (акция, облигация немесе опцион). Ол жеке құжат түрiнде және шоттағы жазу түрiнде болады.

Ресурстардың  әр түрiнiң өздерiне тиiстi бағалы қағаздары  бар, өз кезегiнде, меншiк түрi бола алатын, сату және сатып алу және кепiлдiк  берушi.

Бағалы қағаздардың  өзiне ресурстар ретiнде қарауға  болады, яғни өзi тұрақты өмiр сүре алады, өзiнiң жекелеген қор рыногы бар. Жалпы бағалы қағаздардың қарыз капиталы және құқық берушi ретiндегi түрлерiн келесi суреттен көре алмыз:

Бағалы қағаздар  ресурстарға құқықты келесi қызметтер  арқылы бередi:

1. Айналымдық – нарықта бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға болады. Стандартты құқық, қатысушылардың мерзiм уақытын белгiлеуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп айырысу шаралары.
2. Бағалы қағаздар тек қана сату және сатып алу емес, азаматтық қатынастың объектiсi бола отырып, әр түрлi мәмiле бола алады (қарыз, сыйақы, сақтаушы, тексерушi, жүктеушi).
3. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi (стандартты құқық, мерзiмнiң белгiленуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп және басқа да шарттар).
4. Бағалы қағаздар  стандартты мазмұнда болуға мiндеттi бұл құжат. Ол қағаздық сертификат немесе қолма-қол түрдегi формада болады. құжаттылық бағалы қағаздар аталуына материалды негiз болған.
5. Бағалы қағаздар бiрден-бiр мемлекеттiң қор нарығын реттейтiн және оны қадағалап отыратын құрылым.
6. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретiнде өз нарығы, яғни бағалы қағаздар нарығы  бар.
7. Өтiмдiлiк – БҚ-дың немесе басқа активтердiң қолма-қол ақшаға айырбасталуы. Жоғары өтiмдiлiк компанияның немесе инвесторлардың жұмысына үлкен икемдiлiк бередi.
8. Тәуекелдiк – күрделi қаржы салымының қайтарылым деңгейiнiң өзгермелiлiгi. Егер тұрақсыздық деңгейi жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiкте жоғары болады.

Неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiк  жоғары болады.

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-1 – Бағалы қағаздың құқық берушi ретiндегi түрлерi

 

Бағалы қағаздар – белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi орындау мен меншiк құқығын ұсынатын, мүмкiндiк беретiн құжат. Бағалы қағаздарды айналымға шығару эмиссия деп аталады, ал акцияны шығарған заңды тұлға – эмитент. Бағалы қағаздарды бiрнеше рет шығаруды: бiрiншi реттi эмиссия, ал қор нарығы – бiрiншi реттi нарық,  Бағалы қағаздарды қайтадан шығару – екiншi реттi эмиссия және сәйкесiнше екiншi реттi нарық болып аталады. Бағалы қағаздарды сатып алған тұлғалар инвесторлар (салымшылар, иеленушiлер, акционерлер, бағалы қағаздар ұстаушы) болады.

Бағалы қағаздар атаулы, ордерлi және ұсынушыға деп бөлiнедi. Бiрақ бұл жағдайда, атаулы БҚ иесi, сол қағазда көрсетiлген тұлға, ұсынушыға БҚ-дың иесi – Бағалы қағаздарды ұстаушы тұлға, ордерлi Бағалы қағаздар  куәландыратын құқық, онда аталған тұлғаның басқа тұлғаға өткiзу жазбасы (индосамент) болады.

Бағалы қағаздар функционалды мақсатына қарай үлестi (капиталды) және қарыздық болып бөлiнедi. Үлестi бағалы қағаздарға акциялардың барлық түрлерi жатады. Олар акционерлiк қоғам мүлкiне салымы туралы куәландырады және дивиденд түрiндегi табыстың бiр бөлiгiне және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға құқық бередi.

Қарыздық бағалы қағаздар заимның қатыстығын куәландырады. Белгiлi бiр мерзiм бiткеннен кейiн қарыз алушы номиналдық құны мен ол бойынша пайызды iшiне кiргiзетiн, қарыздық бағалы қағазда көрсетiлген соманы қайтаруға тиiс. Қарыздық бағалы қғаздар капиталдық және мүлiктiк – есептiк болып бөлiнедi. Қарызды капиталды бағалы қағаз капиталды қалыптастыруда қалыптасады. Оларға: облигациялар және банктiк сертификаттар жатады.

Қазiргi әлемдiк  практикада бағалы қағаздар негiзгi екi iрi сыныпқа бөлiнедi:

• Негiзгi бағалы қағаздар;
• Туынды бағалы қағаздар;

Негiзгi бағалы қағаздар бұл қандай актив болмасын, құқықтық жағдайлармен қамтамасыз етiлген, не тауар, ақша, капитал, мүлiк немесе әр түрлi ресурстар. Негiзгi бағалы қағаздар екi топқа бөлiнедi: бастапқы және қайталама бағалы қағаздар.

Бастапқы бағалы қағаздар активтiк негiзде, бұған мысалы, акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б. бағалы қағаздар жатады.

Қайталама бағалы қағаздар – бұл басқа қағаздар арқылы өзiнiң құның анықтайтын бағалы қағаздар. Мәселен, “опцион” туынды бағалы қағаз болып саналады, себебi ол өз құнын өзi арқылы сатып алынатын бағалы қағаздардан алады.

Бағалы қағаздардың  негiзгi қызметтерi олардың екiншi нарықта белсендi түрде айналысқа түсетiн қарыз мiндеттемесi ретiнде көрiнедi. Бағалы қағаздардың көбi  арнаулы тiркеуден өтедi. Тiркеу инвесторларға бағалы қағаз туралы дәл және маңызды мағұлмат алуға көмектеседi. Сол арқылы инвестор (салым иесi) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкiндiк алады.

Бағалы қағаздар бiрнеше түрлi болып жiктеледi: бiрiншiден  түсiретiн кiрiсiне, екiншiден эмитенттiң сипатына, үшiншiден айналым мезгiлi мен айналым жерiне байланысты.

1. Кiрiс төлеу жөнiнен қарызды және үлестi болып бөлiнедi. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кiрiс нақты процентпен төленiп, ал қарыздың күрделi негiзгi бөлiгiн келешекте белгiленген уақытта өтеу көзделедi үлестi БҚ-дар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушiнiң корпорацияның мүлiгiндегi үлесiн көрсетедi және иемденушiге шектеусiз уақыт бойы дивиденд түрiнде кiрiс түсiредi. Ал БҚ-дың басқа түрлерi қарызды және үлестi түрлерiнен туындайды.