Бағалы қағаздар нарығы

Дүние жүзiлiк тәжiрибеде БҚ-дар нарығын мемлекеттiк реттеу екi түрлi жолмен жүргiзiледi: мемлекеттiк  органдар уәкiлi қатысумен тiкелей араласу, сонымен қатар iс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. БҚН өзiмен бiрге барлық ұйымдасқан механизмдердi қамтиды. «Рынок» пен «биржа» екеуiнiң ұқсастығы сұраныс пен ұсыныса қа байланысты товар шығарады, ал айырмашылығы ор биржасының товары бұл бағалы қағаз. Қ-да 1991 жылы үш қор биржасы, яғни: Алматы, Қазақ және Қостанай биржалары болды. 1994 жылы желтоқсанда Алматы және Қазақ қор биржалары бiрiгiп, нәтижесiнде Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) құрылды. ҚР-сы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе заңды тұлға бола алады.

ОАҚБ-ның мүшелерiн  төрт категорияға жiктеуге болады. Бiрiншi категория бұл компаниялар, негiзгi БҚ-мен операция жүргiзедi. Компания деректерi ҚР-сы бойынша тiркеледi. Екiншi категория бiрлескен кәсiпорындардан  тұрады, бұлар БҚН-на делдалдық мақсатта құрылады. үшiншi категория ҚР-да тiркелген, бiрақ шетелдiк меншiк болып табылатын компаниялар. Төртiншi категория шетелдiк компаниялардан тұрады, яғни шетелде құылған және тiркелген. Қор нарығын мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн әлемдiк тәжiрибеде көрсетiп бердi. Ол әр елдегi өзiндiк ерекшелiктерге қарай ескерiлетiн жағдайда, мемлекеттiк реттеудiң формалары мен әдiстерiнiң ортақ үлгiсiн жасайды.

Қазақстанда ендi қалыптасқан  қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту керек. Қор биржасы БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор биржасы жұмыс iстейдi.

Қазiргi кезде республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер көп.

Экономикалық мәселелерге:

• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• БҚН дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң жоқтығы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi.

Ал, әлеуметтiк-психологиялық  мәселелерге БҚН-да маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық  белсендiлiгiнiң төмен деңгейлiгi жатады.

БҚН-на мамандарды бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық Комиссияның осы iспен шұғылдануғы рұқсат берген оқу орталықтары дайындайды. Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестiрiп отырады. Аттестациялық комиссияның құрамына ұлттық комиссияның бiр мүшесi оның басқармасы болып, ал мүшелерi және қатшысы болып, БҚН реттейтiн Бас басқарманың мамандары кiредi. Қазiргi уақытта оқуды табысты бiтiрiп, мамандық туралы бiрiншi санатта куәлiк алған 5000-дай адам брокерлiк, дилерлiк iспен айналысуға құқық алды.

 Бағалы қағаздар рыногының  құқықтық ережелермен қамтамасыз  ету деген мемлекеттiк органдардың  бағалы қағаздардар айналымы  тиiмдi және мағыналы болуы үшiн  белгiлi-бiр жағдай жасайтын заңдар  шығару және сол шығарылған  заңдардың мемлекет мүддесi мен халық керегiн қанағаттандырып, нарық қатынастарына бет алған қоғамның объективтi экономикалыј заңдарына сай келуi. Қазiргi кезде Қ-ның мемлекеттiк заңдарына мемлекетiмiздiң егемендiк алғаннан бергi шыққан заңдар. Президенттiң жарлықтары және үкiметтiң қаулылары, сонымен қатар БҚ-дар жөнiндегi ұлттық комиссияның құқықтық актiлерi жатады. Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз ету мәселесiне ақшалы қарыз мiндеттемелерiнiң айналысы (яғни оларды сату және сатып алу) және белгiлi-бiр ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық субъектiлерiн басқару мен олардың меншiгiне қатынасу құқығы кiредi.

ҚР-ның заңында  көрсетiлетiн бағалы қағаздар рыногының  негiзгi идеологиясы келесiдей қағидалардан тұрады:

• Әрбiр потенциалды инвестор үшiн бағалы қағаздарды эмиссиялаудың барлық түрлерi бойынша толық және тура ақпараттардың болуы.
• Бағалы қағаздар рыногының қатысушыларының (инвестициялық фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлiмдерi, брокерлiк фирмалар) бiлiктiлiгi деңгейiнiң жоғары болуы.

Заңдар қатары, Президенттiк Жарлықтар және нормативтi-құқықтық актiлер бағалы қағаздар рыногына құқықтық тұрғыдан анықтама бередi. Негiзгi заңдар «Бағалы қағаздар туралы» және «Акционерлiк  қоғамдар туралы» ҚР-ның Заңдары  болып табылады.

Қазақстанда ендi қалыптасқан қор  нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн  инвесторлардың мүддесiн қорғайтын  және БҚН-ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада  одан әрi дамыту керек. Қор биржасы  БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор биржасы жұмыс iстейдi.

Республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң  кемшiлiгiн толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер туындап отыр.

Экономикалық мәселелерге:

• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• Бағалы қағаздар рыногын дамытатын бiрыңғай экономикалық жүйенiң ендi қалыптасып келе жатуы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi.
• Бағалы қағаздар бойынша инвестициялардың негiзiнен өндiрiстiң шикiзат саласына салынуы;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Екінші деңгейлі  банктерде бағалы қағаздар нарығын  құру және оның даму барысы

Бүгінде ҚР-ның екінші деңгейлі банктері инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігін мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсап отыр. Себебі, мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған активтер, біріншіден, өтімді, яғни коммерциялық банктер  бағалы қағаз түріндегі активтерін тез арада қолма-қол ақшаға айналдыра алады. Екіншіден, олардан алатын табыс төмен болғанымен оның тәуекел деңгейі төмен немесе жоқ деп те атасақ болады.

Сонымен қатар бүгінде коммерциялық банктердің активтерінің бір бөлігін  өтімді корпоративтік бағалы қағаздарға да  орналастыруы дамып келе жатыр. Жалпы корпоративтік бағалы қағаздарға келесілер жатады:

• Акциялар;

• Облигациялар;

• Депозиттік және жинақ сертификаттары;

• Ипотекалық куәліктер;

• Депозитарлық қолхаттар.

Осылардың ішінде бүгінгі таңда инвестициялық операциялардың негізгі бөлігі акция мен облигация негізінде дамып отырғаны белгілі.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкiнiң 2005 жылғы 1 сәуiрiндегi деректерi бойынша мемлекеттiк құнды қағаздардың  алғашқы рыногында Қазақстан  Республикасы Ұлттық банкiнiң ноталары (53919 млн. теңге), МЕҚҚАМ-6 (1452 млн.теңге), МЕҚҚАМ-12 (2937 млн.теңге), МЕОҚАМ-84 (997 млн. теңге), МЕОҚАМ-24 (13404 млн.теңге) айналысқа шығарылды және экономика салаларында орналастырылды. Мемлекеттiк мiндеттемелердiң айналысқа шығарылғандарының тиiмдi жылдық кiрiстiлiгi 5,04%, 4,95%, 5,11%, 5,88% және 6,19% болды.

Еліміздегі  айналыста жүрген қысқа мерзiмдiк 3 және 6 айлық МЕККАМ-дар айналыстан шығарылды, оларды Қаржы министрлiгi өткен 2005 жылғы желтоқсан айында толық өтедi. Нәтижесiнде бағалы қағаздар айналысының құрылымы 2005 жылдың соңында қысқа мерзiмдi МЕКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 айдан 10 айға дейiн) жалпы көлемiнiң 9,2%-ын, орта мерзiмдi МЕОКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 жылдан 10 жылға дейiн) – 89,6%-ын және орта мерзiмдi МЕИКАМ-дар (айналыс мерзiмi 3 жылдан 7 жылға дейiн) – 1,2%-ын құрады.

Жыл соңындағы қор  нарығының акцияларының сыйымдылығы 2 622,4 млн.долл. эквивалентке жеттi, өткен  жылдан 577,6 млн.долл.-ға өстi. Корпоративтік бағалы қағаздар рыногында қолданыстағы шығарылымдары бар акционерлік қоғамдар саны 2005 жылғы 1 тамызда 2005 жылғы 1 маусымдағы ұқсас көрсеткішпен салыстырғанда 25-ке азайып 2389 болды. Бүгінде бағалы қағаздар рыногында 62 брокер-дилер, 18 тіркеуші, 11 кастадион банк, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын 10 ұйым және инвестициялық портфельді басқаратын 21 ұйым жұмыс істеп отыр. Тамыз айында 47 акция шығарылымы, 2 облигациялық бағдарлама, жалпы номиналды құны 3,4 млрд. теңге болатын 2 облигация шығарылымы, жалпы көлемі 17 млрд. теңге болатын 5 облигация шығарылымы облигациялық бадарлама аясында тіркелді және 38 акциялар шығарылымының күші жойылды. 1 тамыздағы жағдай бойынша 2619 қолданыстағы акциялар шығарылымы және жиынтық номиналдық құны 554,9 млрд. теңге болатын 138 мемлекеттік емес қолданыстағы облигациялар шығарылымы айналыста болды.

Мемлекеттік емес бағалы қағаздар шығару 2005 жылдың 4-ші кварталында 1144,9 млрд. теңгені құрады, оның 527,2 млрд. теңгесі акциясының үлесіне тиді. Ал облигацияның мемлекеттік емес жалпы  көлемі 0,8%-ды (8,9 млрд. теңге) құрап отыр.

 

 

 

Еліміздің бағалы қағаздар рыногының статистикалық  деректемелеріне тоқталатын болсақ, жалпы экономиканың дамуымен қатар және еліміздің қаржы рыногының толық қанды дамуына байланысты бағалы қағаздар көлемі жылдан жылға кеңейіп, дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi өткен жылға қорытынды жасасақ 2004 жылы 126,2 млрд. теңгеге мемлекеттiк бағалы қағаздарды орналастырды, бұл көрсеткiш  2003 жылмен салыстырғанда 20,1%-ға артық. Жалпы орналастыру көлемiндегi қысқа мерзiмдi қағаздар 40,4%, орта мерзiмдi қағаздар 59,6 %-ды құрады. Қаржы министрлiгi мемлекттiк бағалы қағаздарын өтеу сыйақы төлеудi қоса алғанда 2005 жылы 71,7 млрд. теңге болды. Қазақстанда Қаржы министрлiгiнiң айналыстағы бағалы қағаздарының көлемi 2005 жылғы желтоқсанның соңында 2004 жылдың желтоқсан айымен салыстырғанда 229,5 млрд. теңгеге дейiн 41,1%-ға ұлғайды.

Елiмiздегi бағалы қағаздар рыногының қазiргi жағдайына  тоқталатын болсақ, құнды қағаздардың  бiрiншi рыногында Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкiнiң 2005 жылғы 1 сәуiрiндегi деректерi бойынша мемлекеттiк құнды қағаздардың  алғашқы рыногында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ноталары (53919 млн. теңге), МЕҚҚАМ-6 (1452 млн.теңге), МЕҚҚАМ-12 (2937 млн.теңге), МЕОҚАМ-84 (997 млн. теңге), МЕОҚАМ-24 (13404 млн.теңге) айналысқа шығарылды және экономика салаларында орналастырылды. Мемлекеттiк мiндеттемелердiң айналысқа шығарылғандарының тиiмдi жылдық кiрiстiлiгi 5,04%, 4,95%, 5,11%, 5,88% және 6,19% болды.

Еліміздегі  айналыста жүрген қысқа мерзiмдiк 3 және 6 айлық МЕККАМ-дар айналыстан шығарылды, оларды Қаржы министрлiгi өткен 2004 жылғы желтоқсан айында толық өтедi. Нәтижесiнде бағалы қағаздар айналысының құрылымы 2005 жылдың соңында қысқа мерзiмдi МЕКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 айдан 10 айға дейiн) жалпы көлемiнiң 9,2%-ын, орта мерзiмдi МЕОКАМ-дар (айналыс мерзiмi 2 жылдан 10 жылға дейiн) – 89,6%-ын және орта мерзiмдi МЕИКАМ-дар (айналыс мерзiмi 3 жылдан 7 жылға дейiн) – 1,2%-ын құрады.

Өткен 2005 жылғы санақ  бойынша ең жоғары көрсеткiшке жеткен ашық акционерлiк қоғам «Банк  Туран Алем»  БҚ-дар айналысы 25% өткен жылға қарағанда өскен.

Жыл соңындағы қор нарығының акцияларының сыйымдылығы 2 622,4 млн.долл. эквивалентке жеттi, өткен жылдан 577,6 млн.долл.-ға өстi.

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 8 қыркүйектегi №941 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының  мемлекеттiк қазынашылық мiндеттемелерiн шығарудың, орналастырудың, айналысқа қосудың, қызмет көрсетудiң және өтеудiң ережесiне сәйкес, 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап қазынашылдық мiндеттемелердiң мынадай түрлерi және айналыс мерзiмдерi белгiленген. Оларға:

• Айналыс мерзiмi үш, алты, тоғыз және он екi айлық қысқа мерзiмдi қазынащылдық мiндеттемелер (МЕККАМ);
• Айналыс мерзiмi бiр жылдан астам толық бес жылға дейiнгi орташа мерзiмдi қазынашылдық мiндеттемелер (МЕОКАМ);
• Айналыс мерзiмi бес жылдам астам ұзақ мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер (МЕУКАМ);
• Айналыс мерзiмi бiр жылдан астам және толық бес жылға дейiнгi орташа мерзiмдi индекстелген қазынашылдық мiндеттемелер (МОИКАМ);
• Айналыс мерзiмi бес жылдам астам ұзақ мерзiмдi индекстелген қазынашылдық мiндеттемелерi (МУИКАМ);