Банктің есеп айырысу операциялары

              Төлем талап-тапсырмасын толықтай немесе жартылай  төлеуден  бас

тарту кезінде, төлеуші өз банкін  осы үш күн ішінде  хабардар етеді және төлем талап-тапсырмасын  тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы  хабарламамен бірге бенефициарға қайтарылады.

              Төлемге келісім білдірілген  жағдайда  аталған төлем-талап

тапсырмасын акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді  талап етпейтін төлем талап-тапсырмасын басқалары  соңғының аталған талаптарға сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.

Егер ақша жөнелтушінің  банктегі шоты  Қазақстан Республикасының

заңдылығына сәйкс тұтқындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын операциялары  тоқтатылған болса,  төлем талап-тапсырмасына акцептеу болмайды.

Ақша жөнелтуші мен алушы-банк  арасындағы келісімді алушы бактің

әр түрлі құжаттарды  қабылдау және сақтау  міндеттері  қарастырылады. Алушы банктің  мұндай төлем құжаттарын қабылдау және сақтау келісімі  жағдайда аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.

Төлем талап – тапсырмасынан толық немесе жартылай төлеуге келісім

білдірілген  жағдайда, жөнелтуші оның  барлық данасын  банктік  шотты жүргізуге  өкілетті  тұлғалар  қолы және мортаңбасымен  рәсімдейді және оны қызмет көрсетуші банкке жолдайды, оның:

-         Бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және операция  аяқталған соң банктің құжаттарына  орналастырылады;

-         Екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;

-         Үшінші данасы  тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс үшін  төлем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге қайтарылады.

Төлемнің сома бөлігінде жөнелтуші шотынан алынуға тиісті сома санмен және сөзбени жазылуы тиіс.

ІІ бөлім. Инкоссалық өкімдермен есеп айырысу есебі

1.1. Инкоссалық өкім.

              Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан ақша алу жүргізіледі, бұл кезде инкоссалық өкім деп  аталатын  құжат қолданылады, сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкоссалық өкімі қолданылады.

              Ақша жөнелтушінің  банкіне  ақша өнідіріп алу туралы сот анықтамасы қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алудың сендіретін сот бұйырығы  немесе көшірмесі, атқарушы  парақтар және бұйырықтарға қоса инкассолық өкім  ұсынылады. Салық қызметі органдары меғн кеден  органдарының  инкассолық өкімі ұсынылмайды. Бұл талаптарды Ұлттық банк бекітеді. Инкассолық өкімде жөнелтуші келісімінсіз  оның банктік  шотынан ақша  алуға құқық беретін  заң актісінің  сәйкес нөмірі мен  күні көрсетіліп, төлем мәні жазылуы тиіс. Салық және кеден қызметі органдарының инкоссалық  өкімінде қосымша бюджеттік  жіктелу  коді, операция түрі көрсетіледі. Бұл кезде өндіріп алудың дұрыстығына, сондай-ақ  ақша жөнелтушінің  келісімінсіз  ақша алуға негіз болған сілтемелерге  өндіріп алушы  жауапты. Банктер ақша  жөнелтушінің олардың келісімінсіз банктік шотынан қаржы алуға қарсылық білдірген арызын қарамайды.

              Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аяқталғанға дейін  қайтарылып алынады. Бұйрықты орындау немесе акцептелген бұйрықты қайтарып алу  оны  алушы-банк орындағанға дейін жүргізілуі мүмкін.

              Жөнелтуші алушы-банкке  бекітлігне бланк нысанында  жазылған қайтарып алу өкімін жолдау арқылы бұйрықты  тоқтатуына болады. Қайтарып алу туралы өкімде төлем құжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы –банк  бекіткен басқа да деректелемелір көрсетілуі керек. Электронды тәсілмен  жолданған өкім,  жөнелтуші мен алуш-банк арасындағы бекітілгене басқа да  деректелемелр көрсетілуі керек. Электронды  тәсілмен  жолданған өкім, жөнелтуші мен алушы-банк  арасындағы бекітілген  келісімге  сәйкес санкцияланбаған  төлемдерді қорғау тәртібі сақталған  жағдайда, жолданған болып табылады. Қағаз жеткізушіде  рәсімделген төлем  құжатын қайтару  туралы немесе оны тоқтату  туралы өкімді төлеу туралы  өкімді төлем құжаттарын  жөнелтуге өкілетті, төлем құжаттарына  қол қоюға құқылы тұлғалардың  қолы және мор болуы тиіс.

Алушы-банк  Қазастан Республикасы заңдылықтарының талаптарына және жөнелтуші мен алушы  бан арасындағы келісіміге  қайшы келетін бұйырықты қайтару  туралы  өкімдерді  қабылдамауы  тиіс. Алушы банк  немесе бенефициар банк төлем  тапсырмасын  қайтару туралы  өкімді уақытылы алмаса  ақша аударымын жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бұл кезде  алушы банк  немесе бенефициар банк түскен соманы  жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы банкке бұйрықты орындауды тоқтата туралы өкім жөнелтушінің  жолдауы арқылы тоқтатылуы мүмкін.

2.2.           Чектермен есеп айырысу есебі.

Есеп айырысудың  келешегі зор нысаны ретінде чектермен есеп

айырысуды  айтуға болады. Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша қаражатын  өз шотынан алушы (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы бланкте  жазылған жазбаша тапсырмасын білдіретін бағалы  қағаз болып табылады.

              Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебінен жазылғандығына

байланысты бірнеше түрге бөлінеді:

-         арнайы –тек осы кісіге төлеңіз;

-         ордерлік – осы кісіге немесе оның бұйырығы бойынша төлеңіз;

-         ұсынушы – ұсынушыға төлеңіз.

Ордерлік чек – ұстаушыға индоссамент – жолдау жазу көмегімен  басқа

тұлғаға ақшаны  алу құқығын  ұсынуға мүмкіндік береді.

Индоссаменттің 4 түрі қарастырылады:

-         банктің индосамент. Чек ұстаушы  чектің сыртынан өз қолын  қояды, оның нәтижесінде чек ұстаушы  құжаты болып табылады  және әрбір заңды  иесі ол бойынша банктен ақша алады;

-         атаулы индоссамент. Ұстаушы чек сыртынан  өз қолын қояды және чек бойынша  ақша алу құнын  алатын тұлға атын жазады;

-         мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртынан чекті  басқа тұлғаға ұсыну мақсатын көрсетеді және чек бойынша  ақша алу  мүмкіндігін шектейді;

-         айналымсыз индоссамент. Егер чекті  ұстаушы чек төленбеген жағдайда  арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды немесе шектеуді қаласа, индоссамент мәтінінде «айналымсыз» деген сөзді қолданады.

Әр елде чек мазмұны біріңғай. Заңды құрамында мыналар  белгіленеді:

-         «чек» сөзі;

-         анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі;

-         банк трассат;

-         төлем орны;

-         шығарылған орны және күні;

-         трассат қол.

Коммерциялық құрамы:

-         чек нөмірі;

-         трассат шотының нөмірі;

-         трассат банктің қолы;

-         чек сомасының санмен қайталануы;

-         кодтау желісі.

Біздің Республикамызда чекті қолдану 2002 жылғы 13 мамырда ҚРҰБ

Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағында чектерді қолдану Ережесімен реттеледі.

Қазіргі кезде  Ұлттық банк нұсқауы бойынша  есеп айырысуда  тек

депонирлерге  чектерді қолдану қарастырылуды. Қаржыларды депонирлеу чек беруші  клиентпен банктің 2221 «Клиенттердің   арнайы салымдары» шотында жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді.  Чек кітапшаларын  рәсімдеу кезінде  чек жіберуші  банктің өкілетті  тұлғасы төмендегілерді орындауға міндетті:

      Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның жеке басының кім екендігіне  көз жеткізуге;

      Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе  қойылған  сыртқы бетін толтыруға:

-         чек беруші атын-жөні немесе атауы;

-         чек берушінің  (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін  тұлғаның  (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің  сериясы, нөмірі, кім және қашана бергені;

-         чек беруші банктің жеке банктің коды;чек банктердің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін);

-         чек кітапшасын қолдану мерзімі;

-         чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың  шетінен міндетті түрде үлкен әріппен басталып, санмен жазылған сома  бағанындағы бос орын және жазумен жазылған  сомадан кейін  асты  екі сызықпен сызылады);

-         чек кітапшасының берілу күні;

-         өкілетті тұлға қолы  және чек беруші  банктің мөрі;

      Чек кітапшасының  әрбір бланкіне:

-         мортаңбамен көрсетіп  чек берушінің  банкінің банктік жеке кодын және оның атауын қоюға;

-         чек берушінің (жеке тұлғалар үшін немесе оның  мүддесін көздейтін тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға;

-         салық төлеушінің – чек берушінің тіркеу нөмірін қою;

      Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші  чек кітапшасына ие болуға өкілетті  берген тұлға қорлының және мөр бедерінің (заңды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға;

      Чек кітапшаларын  тіркеу журналына тиісті жазбалар жасауға;

      Чектерді қолдану туралы келісімде  көзделген  жағдайларда  бір мезетте бірнеше чек кітапшаларын  беруге рұқсат етіледі.

Чектермен есеп айырысу жасалған соң шоттардың келесі

корреспонденциясы жүргізіледі. Егер чек беруші мен чек ұстаушыға бір банктен қызмет көрсетілсе:

              Дт 2221 «Клиенттердің арнайы салымдары»

              Кт 2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»

              Егер чек беруші  мен чек ұстаушыға әр түрлі банктер қызмет көрсетсе, чек беруші  банкте:

              Дт 2221 «Клиенттердің арнайы салымдары»

              Кт2551 «Басқа банктермен  есеп айырысу»

Чек ұстаушы банкте:

              Дт2551 «Басқа банктермен есеп айырысу»

              Кт2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары».

2.3.           Есеп айырысудың аккредитивтік нысанының есебі.

Аккредитив – банктің бір немесе бірнеше банктерге аккредитивтік

көрсетілген шарт негізінде қамтамасыз етілген сома шегінде жеке немесе заңды тұлғаларға клиент есебнен нұсқау бойынша тапсырысы.

              Аккредитивтік операция – банктің күрделі делдалдық опреациясы.

              Банктер аккредитивтік операцияларды  жүргізумен қатар  аккредитивті ақшаны және немесе жүргізгені үшін клиенттердің комиссиялық ақы алады.

              Аккредитивтің негізгі түрлеріне ақшалай және құжаттық аккредеитивтер жатады.

              Ақшалай аккредитив – бұл клиенттің банкке ақша сомасын енгізгендігін  растайтын құжат және осы банктің  бір немесе бірнеше банкке аккредитивтік ұстаушының сонда көрсетілген соманы төлеуі туралы тапсырысының сәйкестігі.

              Құжаттық аккредитив – клиент өтініші және нұсқауы бойынша немесе жеке өз қарауы бойынша, онда көрсетілген бенефициарға немесе оның бұйрығы бойынша төлем жүгізуге банктің  міндеттемесін қарастыратын құжаттық есеп айырысу  нысаны, сондай-ақ бенефициар қойған аудармалы вексель акцепті мен төлемін немесе аккредитивтің барлық шарттар сақталған жағдайда, белгіленген мерзімде аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы негоциацияны көрсетеді, яғни сәйкес құжатты көрсеткен кезде төленеді.

              Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкінен кепіл операцияларын  өткізуге лицензиясы  болған жағдайда ғана банк аккредитив ашуға құқылы. Аккредитив ашу үшін бұйрық беруші қызмет  көрсетуші  эмитент банкке келесі  деректемелерден  тұратын өтінішті ұсынады:

-         бұйрық берушінің аты және мкен-жайы;

-         бенефициардың аты және мекен-жайы, оның банктік деректемелері;

-         эмитент банктің аты;

-         аккредитив түрі;

-         аккредитив сомасы;

-         аккредитивтің орындалу шарттары;

-         аккредитивке қарсы орындалатын құжаттар тізімі;

-         аккредитивтің әрекет ету мерзімі, тиеу мерзімдері, құжаттарды ұсыну мерзімдері;

-         аккредитив бойынша банктік шығындарды жабатын тараптар аты.

Бұл кезде аккредитив ашуға өтінішті екі данада ұсынады. Бірінші

данасы банкте аккредитив ашу үшін қалады, ал екінші данасы қабылданғаны туралы  белгімен банк бекітілген мерзімде клиентке қайтарылады. Одан соң банк алынғңан  өтініш негізінде бенефициар  банкке  жолдау үшін аккредитивті  рәсімдейді. Аккредитив нөмірі, ашу орны мен  күніне қоса, ашуға жазылған өтініш деректемелері болуы тиіс. Сондай-ақ аккредеитивте  қайтарылатын немесе қайтарылмайтын аккредитив екендігі анық көрсетілуі тиіс. Егер мұндай нұсқау болмаса аккредитив қайтарылмайтын болып табылады.

Қайтарылатын аккредитив – эмитент-банк бенефициарды

алдын-ала хабардар етпестен өзгерілтені  немесе жойылатын аккредитив, яғни оның  қызметі онда  көрсетілген мерзім басталғанға дейін тоқталылуы мүмкін.

Қайтарылмайтын аккредитив – банк пен бенефициарды сендіретін

эмитент банктің келісімінсіз өзгертуге  және жоюға жатпайтын аккредитив, яғни уақыты өткенге дейін жоюға құқы жоқ белгілі бір мерзімге ашылады.

Қайтарылған аккредитивті эмитент-банк өзгертуі немесе жойылуы

мүмкін. Егер өкілетті  банк аккредитив бойынша өзгертуге немесе  жоюға хабар алынбай тұрып  аккредитив бойынша төлем  жүргізген  болса, эмитент-банк оның жұмсаған ақшасын өтеуі тиіс. Аккредитивтер сондай-ақ жабылған және жабылмаған болып бөлінуі мүмкін.

Жабылған аккредитив -  клиент қаржысы есебінен жабылатын  аккредитив.

Жабылмаған аккредитив – банк есебінен есеп айырысуға кепілдік

жасалатын аккредитив.

Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесі

шоттар  корреспонденциясы құрылады.

      Банкте жазылмаған аккредитивті ашу:

Дт 6005 «Шығарылған өтелмеген аккредитивтер бойынша болуы мүмкін талаптар»

Кт 6505 «ШЫғарылған өтелмеген аккредитивтер  бойынша болуы мүмкін міндеттемелер»

      Басқа банк ашатын  аккредитивті банктің бекітуі:

Дт 6010 «Расталған өтелмеген  аккредитивтер бойынша болуы мүмкін талаптар»

Кт 6510 «Расталған өтелмеген аккредитивтер  бойынша болуы мүмкін міндеттемелер»

      Клиент қаржысы есебінен ашылатын жабылған аккредитивті банктің ашуы:

Дт2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»

Кт2855 «Құжаттамалық есеп айырысу бойынша кредиторлар»

              Жабылған аккредитив банктің юасқа банктегі қаржысы есебінен ашылғанда:

                            Дт1855 «Құжаттандырылған есеп айырысу бойынша дебиторлар»