Бюджетпен қарым-қатынас есебін жетілдіру жолдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 – Салықтық-есептік ақпараттарды өңдеу үдерісі

 

Салық есебінің негізгі  төрт қызметін бөліп алу қажет.

Қазынагерлік  қызмет. Салықтық есеп арқылы бюджеттің  толығуының мемлекеттік міндетті жүзеге асырылады. Салық төлемдерін алу  туралы актілердің көр жағдайы оның принциптеріне құрылған тәртіп белгілейді, ол қажетті ақпараттарды алуда бухгалтерлік есептің соңғы деректерінен тікелей шығатын есеп айырысудың белгілі бір есебін талап етеді.

Кәсіпорын өнім өндірісі мен оны өткізуге байланысты барлық шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызуға тиісті. Өнімнің өзіндік құны туралы деректер бухгалтерлік есептің нәтижесінде қалыптасады. Бірақ мемлекет белгілі бір кезеңдегі өзінің  қазынагерлік мүдде мен салық саясаты тұрғысынан, салық есебі арқылы салық салымы мақсатындағы қосылған өзіндік құнды, мөлшер мен сол немесе басқа шығындарды шектеуі мүмкін немесе оны келесі салықтық кезеңге ауыстырады. Осыған байланысты профессор Бакаев А.С. былай деп тұжырымдайды: «Мұндай жағдайда бухгалтерлік есеп шотының көмегімен салық салу үшін ақпараттарды қалыптастыруды ұйымдастыру жасандылық және бухгалтерлік есептің базалық ережелері және қағидаларымен тоғыспайды».

Бақылау қызметі.  Қазіргі заманғы салық салымы, салық салымының объектісі, салық  салымының базасы, жеңілдіктер және т.б. тәрізді салық көрсеткіштеріне сәйкесті жеткілікті күрделі есеп айырысу үдерісін көрсетеді,  сонымен қатар есептік–бухгалтерлік нысандар көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар үшін салық салымы бірінші кезектегі мәселе болмайтан кезеңдегі қалыптасқан үдерісті көрсетеді. Салық есебі салық органдарына белгіленген салықтық–есептік нысандары арқылы салық төлеушілердің өздерінің салықтық міндеттемелерінің тиімді бақылау мен қадағалауды жүргізуге мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік  есеп жүйесіне араласпау қызметі. Іс жүзінде заңға сәйкес, бухгалтерлік есептің негізгі міндеті – бухгалтерлік есеп беру, ішкі пайдаланушылар үшін қажетті ұйымның қызметі мен оның мүліктік жағдайы туралы толық, нақты ақпараттар қалыптастыру, ішкі шаруашылық резервтерінің қаржылық тұрақтылығын анықтау үшін және шаруашылық қызметін ұйымдыстырудағы кері нәтижелерді болдырмау үшін материалдық, еңбек және қаржылық  ресурстарды белгіленген мөлшерде, ресурс нормативтеріне, сметаға сәйкес пайдалануын, сондай–ақ шаруашылқ операцияларын ұйымдастыруды жүзеге асырудағы және олардың мақсаттылығы, міндеттемелердің және мүліктің қозғалыстары мен олардың барлығын ҚР заңына сай бақылау үшін ішкі пайдаланушылар үшін қажетті бухгалтерлік есеп туралы ақпаратпен қамтамасыз ету, бухгалтерлік есепті ішкі және сыртқы пайдаланушылар үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету. Бірақ бухгалтерлік есепті салық салу үшін пайдалану кәсіпорынның белгілі бір сатыда өзінің міндеттемелерін орындамауына алып келеді. Салықтық есепті енгізу бухгалтерлік есептің негізгі принциптерін сақтауға мүмкіндік береді, оның негізгі міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттің қаржылық саясатына сәйкес, кәсіпорын нақты қаржылық жағдайы туралы төмендетілген деректерді беруді тоқтатады.

Салықтардың есептеу  үдерісін ақпараттық қамтамасыз ету  бойынша қызметі. Бухгалтерлік есеп және сеп беру туралы іс жүзінде заңдарға сәйкес заңды тұлға үшін есепті жүргізу тәртібін реттейді, бірақ бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті салық төлеуші субъекті мен субъектінің құрамы бір–біріне үйлеспейді. Сонымен бірге салық есебі іс жүзіндегі заңға сәйкес бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті емес жеке адам үшін салық міндеттемесін дұрыс есептеу мақсатында қажетті салық ақпаратын өңдеуге және жинақтауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

2.2 Бюджетпен тікелей салықтар бойынша есеп айырысу есебі

 

Қазақстан Республикасының  Салық заңнамалары салықтарды бірнеше  белгілер бойынша жіктейді. Салықтар салық салу объектісі немесе өндіріп алу тәсілі бойынша тікелей және жанама болып бөледі.

Тікелей салық – тікелей табыс немесе меншік иеленушілерден алынады, яғни, салықтар төлем қабілеттігіне тікелей пропорционалды болады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер мен көлік құралдарына салық.

Тікелей салықтың өзі нақты және дербес салықтар болып бөлінеді. Нақты салық – мүлікке салынатын салықты айтады. Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап, алынады, яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады. Бұл салықтарға мүлікке, көлік құралдарына және жерге салық қатысты.

Дербес салық – салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек табыс қана емес, сонымен бірге салық төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі.

Қазақстан Республикасында  дербес салықтарға келесі салық түрлері жатады:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• әлеуметтік салық.

Дербес салықтың нақты  салықтан айырмашылығы салық төлеушілердің  нақты төлем қабілеттілігін көрсетеді, яғни салық төлеудің көзі болып олардың  алған табысы саналады. Сондай-ақ, дербес салықтар салық төлеушілердің табыстылығын есептеуде де көмектеседі. Бірақ бұл жерде салық төлеушілердің салық салынатын объектілерінен алынатын табыстарының орта есебі алынады.

Қазақстан Республикасында қазіргі таңда арнайы бағдарлама қабылданып электронды үкімет жүйесі қарқынды дамып жатыр. Жылдық және тоқсандық салық есептілікті салық қызмет органдарына тапсыру үшін арнайы «Салық салушының Кабинеті» деген бағдарлама арқылы интернет желісін қолданады. «ERK–TRUST» ЖШС–де салықтық есептілікті ұсыну үшін Салық есетілігін өңдеу (СОНО) жүйесі қолданылады.

Ал салықтарды бухгалтерлік регистрлер негізінде жасалған салық  есептілігін қолдана отырып, кәсіпорынға  қызмет көрсететін банкке электронды талап тапсырмасын жіберіп, банк ағымдағы шоттан салық органының банкісіне ақша аударады.

Корпоративтік табыс  салығы.

Корпоративтік табыс  салығын салу объектілері мыналар  болып табылады:

1) салық салынатын  табыс; 

2) төлем көзінен салық  салынатын табыс; 

3) Қазақстан Республикасында  қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.

Салық салынатын табыс  Салық Кодекстің 99–бабында көзделген  түзетулерді ескере отырып жылдық жиынтық  табыс пен көзделген шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.

2010 жылы салық төлеушiнiң Салық Кодекстiң 133–бабында көзделген табыстар мен шығыстар сомасына және Салық  Кодекстiң 137–бабында белгiленген тәртiппен ауыстырылатын залалдары сомасына азайтылған салық салынатын табысы 20 проценттiк ставка бойынша салық салуға жатады.  Ал 2008 және 2007 жылдары корпоративтік табыс салығының мөлшері 30 пайызды құрады.

Корпоративтік табыс  салығы үшiн 1 қаңтар – 31 желтоқсан аралығындағы күнтізбелік жыл салық кезеңi болып табылады.

Кәсіпорынның жылдық табысы Қазақстан Республикасында  алынуға жататын табыстардан тұрады.

Кәсіпорынның  жылдық жиынтық табысына: жөнелтілген  өнімдер, атқарылған жұмыстар, көрсетілген  қызметтер және басқа да операциялар  үшін, салық төлеушінің алуына жататын  ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей не жанама түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді. Кәсіпкерлік қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді сатқаннан, қызмет көрсеткеннен түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер; басқа да сатудан түскен тыс кірістер, соның ішінде: проценттер бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша каражаттары; мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; роялити; мемлекеттен және басқа да занды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік кызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түскен кірістер жатады.

Кәсіпорынның табысты  алу мақсатында жасалған қызметпен  байланысты шығындар салық салынатын  табысты анықтаған кезде шегеріледі.

Шегерімдер табыс алуға бағытталған қызметтерден нақты шығындарды дәлелдейтін кәсіпорынның бухгалтерлік есепте көрсетілетін құжаттар негізінде жасалады. Нақты шығындар пайда болған салық кезеңінде ғана шегеріледі.

Жылдық жиынтық табыстан кәсіпорын мынандай шегерімдерді №1-регистрде «Корпоративті табыс салығы» қосымша ретінде көрсетеді :

• қызмет бабымен іс-сапарға кеткен шығындар: іс-сапар орынына дейін бару және кері қайту кезіндегі аһнақты өндірістік шығындар, тұрғын үй-жайды жалдауға нақты шығын, кәсіпорынмен беліленген жұмыскерге берілетін тәулікақы шығыны;
• өкілдік шығындар;
• күмәнді қарыз талабы бойынша шегерімдер. Егер алдын ала күмәнді міндеттемелермен мойындалған табыстар кәсіпорынмен кредиторға төленсе, онда жасалған төлемнің өсіміне шегерім жасалады. Олар заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлерге, сондай-ақ тұрақты мекеме, филиал, өкілдік арқылы Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаларға тауарлар өткізу, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету нәтижесінде туындаған және туындаған кезден бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар танылады. Өткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді талаптар болып танылады;
• жұмыскерлердің табысы мен табысы болмайтын басқа да төлемдер бойынша кәсіпорынның шығыны: жеке тұлғаға және оның денсаулығына келтірілген зиянды өтеу, жұмыскерлердің жұмысы жолда жасалған жағдайда өтемақы, жұмыскерлерді үйінен жұмысқа тасымалдау шығындары, берілген арнайы киімдер, аяқкиімдер, жеке қорғаныс құралданының құны және тағы басқа;
• жұмыскерлерді оқыту мен біліктілігін көтерумен байланысты шығындар. Кәсіпорын жұмыскерлерді біліктілігін жоғарлатуға жіберумен байланысты шығындарды өзіне алу керек. Оған оқы бойынша шығындар, оқу орнына жету шығыны, жұмыскердің тұру мен тамақтану шығындары жатады;
• айыппұл, пенялар, пайыздар бойынша шығындар;
• салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдер бойынша шегерімдер;
• тіркелген активтер бойынша шегерімдер.

Кәсіпорын салық салынатын  табыстың мөлшерін азайтуға құқысы бар, егер мына шығындардың жалпы сомасы салық салынатын табыстан 3%-дан аспайтын болса:

1. әлеуметтік саладағы объектілерді қолданудан алынған табыстардан шығындар сомасының жоғары болу;
2. коммерциялық емес және әлеуметтік салада, қайтарымсыз негізде, қызмет жасайтын ұйымдарға берілген мүліктің құны. Қайтарымсыз жұмыстар мен қызметтер құны осындай көрсетілген қызмттермен байланысты шеккен шығындар мөлшерінде анықталады;
3. салық төлеуші шешімі негізінде демеушілік немесе әлеуметтік көмек;
4. мүгедектердің еңбегі төлеуге және еңбекақыдан әлеуметтік салықты есептеудегі сомадан 50% өндірістік шығындардың екі еседенген мөлшері;
5. салық төлеушімен еңбек келісім шартымен қатынасы жоқ, бірақ міндетті түрде салық төлеушіде кемінде үш жыл жұмыс істеу туралы келісім жасалған жеке тұлғаларды оқуға шығыны /30/.

Жеке тұлғаларды оқыту  шығындар кәсіпорынның салық салынатын табысты азайтады. Бұл шығынға:

• оқу төлеміне нақты өндірістік шығындар;
• тұруға нақты өндірістік шығындар:
• оқу жеріне жету және қайта келуге жолға нақты өндірістік шығын.

Сондай-ақ кәсіпорын келес шығындарға салық салынатын табыс мөлшерін азайта алады:

• негізгі құралдардың қаржылық лизингі, жылжымайтын мүлікке, биологиялық активтерге инвестициялар бойынша сыйақылар;
• мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялардан сыйақылар мен мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік облигацияларды өткізу кезінен табыстар.

Салық кодекстің 134 бабының 2 пунктінде көрсетілмеген кәсіпорын алған табысы осы кодексте қарастырылған тәртіппен 20% бағам бойынша корпоративті табыс салғының салынуына жатады.

Корпоративті табыс  салығы бойынша декларацияны кәсіпорын 100.00 форма бойынша келесі есепті жылдың 31 наурыздан кеш емес ұсынылады. КТС бойынша декларациямен бірге орналаму жері бойынша салық органдарға ХҚЕС тәртібіне сәйкес құрастырылған жылдық қаржылық есепті ұсынады. Бухгалтерлік есептің мәліметтерін 100.00 формада көрсету үшін ай сайын толтырылатын және жыл басынан бастап өсіп отыратын «Бір жылға кәсіпорынның КТС бойынша оперативті ақпараттар» салық регистрлеріне енгізу тиіс. Салық регистрдің формасы, оны толтыру ережелерімен, нақты салық есеп саясатына міндетті қосымша ретінде болады.

«Бір жылға кәсіпорынның КТС бойынша оперативті ақпараттар»  салық регистрі орындаушының қалауы бойынша электронды немесе қағаз түрінде жүргізіледі. Орындаушы болып кәсіпорынның бас бухгалтері саналады.

Кәсіпорын корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен  есеп айырысқанда келесідей бухгалтерлік жазбалар көрініс табады (6–кесте).

 

Кесте 6 – Корпоративті табыс салығын төлеу бойынша шоттар корреспонденциясы

 

№	Операциялардың мазмұны	Сомасы, мың тг	Шоттар  корреспонденциясы
			Дт	Кт
1	КТС жөніндегі декларация бойынша  корпоративті табыс салығын есептеу	1215	7710	3110
2	Корпоративті табыс салығын  төлеу шотында аванстық төлемдерді есепке алу	560	3110	1410
3	Корпоративті табыс салығын  төлеу	655	3110	1030