Есеп саясатының мәні мен мақсаты

              Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне мыналар жатады:

             - шаруашылық операциялары мазмұнын экономикалық тұрғыда қалыптастыру;

             - бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және бухгалтерлік есеп шоттарын қолданудың тәртібін белгілеу;

             - құжат айналысы мен есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу;

             - түгендеуді ұйымдастыру, шаруашылық фактілері операцияларын бағалау және активтер құнын жою әдістерін белгілеу процестері.

              Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүргізудің барлық процестерін қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп саясатын жүргізуге жауапты. Есеп саясатын сапалы және тура жүргізу үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.

               Есеп түрлерін бөліп қарау мен бұлардың көптігі (оперативтік, бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі топтарының мүддесін, есеп саясатын жасау мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.

               Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.

              Бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының мазмұнын жекелеген объектілер бойынша ашып көрсетіледі:

              1. Негізгі құралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу.

                 Есеп саясатының осы объектісі бойынша түгелімен тозған, пайдалануға жарамайтын негізгі құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен тозған негізгі құралдарға тән бағалаудың әдісін қолданудың мақсаты, бұларды қайта жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Тозған негізгі құралдарды бағалап, бұлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен тозған негізгі құралдарды бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау немесе жою құнымен бағалау қолданылады.

             2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудың өткізу әдісі.

                Есеп тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылады. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар құнын барынша дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті жылдың шығындары көбейіп, тиесінше таза пайданың көлемі азайтылады және баланстық сома мен төленбеген капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу базасының сомалары да азайып отырады.

            3. Негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару тәсілдерін қолданудан тұрады. Негізгі құралдардың тозуы нітижесінен көрсететін есептелінген амортизациялық сома есепті жылдың шығындарын көбейтіп, табыс көлемі мен баланс сомасын азайтады.

          4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау есебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар:

           1) Негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы «Алдағы кезең шығындары» шотында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен «Аяқталмаған өндіріс» шотына ауыстырылады.

           2) Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер өзіндік құны құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда  осы жылдың шығындары көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.

           5. Материалды емес активтер және бұлардың амортизациясы.

               Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың нақты мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып белгіленуі мүмкін.

               Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген тәсілдердің бірімен жүргізіледі:

            - материалды емес активтердің бастапқы құны және бұларды пайдаанудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен;

            - материалды емес активтердің баланстық қалдық құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен;

            - материалды емес активтердің бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай өндірілетін өнімдер көлемінің сомасыны пропорционалдық тәсілмен тарату.

             6. Инвестицияларды бағалау.

                 Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар: өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қолданылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.

                Есеп тәжірибесінде инвестицияларды бастапқы кезде сатып алғандағы және ағымдағы құнының ең төменгі дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл құнды қағаздар курсынығ тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар курсының жоғарылауы нәтижесіндегі түскен табыс есепке алынбайды. Алайда инвестициялардың ағымдағы құны, бұларды сатып алудағы құннан артық болған жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе шығындар сомасын өзгертеді.

                Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі. Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен бағалау – инвестициялардың бастапқы баланстық құнын өзгерпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау (инвестициялардың әділетті құны) – инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы нарықтық бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін қайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен бағалау тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін ивесторларға хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырымы шығарылып, әділеттілік құн дәлелденеді.

              7. Тауарлы- материалды босалқыларды бағалау.

                  Іске асырылып келе жатқан бухгалтерлік есеп ережелеріне сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы- материалды босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта бағалауына болады.

                  ТМБ: нақтылы өзіндік құнымен, есепті бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы бағамен бағаланады.

                  ТМБ- ны өзіндік құнымен бағалау- құндылықтарды сатып алуға немесе дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ- ны есепті бағамен бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып отыратын белгілі мерзіде көрсетілген есепті баға мөлшерінен тұрады.

                  Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтарды орташа құнын есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.

                  Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы- бірінші түскен ТМБ- ның құнымен – бірінші кезекте сатылады немесе бұрынғы түскен ТМБ ең әуелі сатылады.

                 ЛИФО әдісі бойынша алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл әдістің мақсаты- сатылған өнімнің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған шығындар сомасына барынша жақындату.

                 Бөлшек саудадағы бағамен бағалау- есептегі тауарлар бұларды сатуға дейін сатып алу бағасымен бағаланады.

                 Мысал. Босалқыларды бағалау әдісін төмендегі мәліметтермен көрсетеміз.

               Орташа бағамен бағалау әдісі

                Босалқылар қалдығы 400*15=6000 теңге

                Сатып алынды 300*17+400*13+100*12=11500 теңге

                Сатуға жарамды тауарлар 1000 өлшем 11200 теңге

                Орташа баға (11200:1000)=11,2 теңге

                Соңғы қалдық 300*11,2=3360 теңге

                Сатылған өнімнің өзіндік құны 11200-3360=7840 теңге

Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен көрсету

                                                 ФИФО әдісі