Консолидалынған қаржылық есеп беруді жасау

 Жанама әдістер – бұл әдісте таза табыс немесе зиян өзгерген ағымдағы активтер мен міндеттемелеріне, ақшасыз операцияларына, өткен жылдармен салыстыра отырып, қаржылық және инвестициялық қызметтердің нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығыстарға түзету жасалады. Бұл әдісте баланс мәліметтері мен қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру мәліметтерін негізге алады. Бұл әдісте қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің әрбір баптарына түзету енгізуді көздемейді. Тек қана таза табыс сомасын өткен жылдармен салыстыру арқылы есептік кезеңнің қкөрсеткіштеріне түзетулер енгізіледі. 

Инвестициялық және қаржылық қызмет. Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтерді саиып алу,сату және берілген несиені өтеу және алу.

 Инвестициялық  қызметке мыналар жатады:

• Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатудан, қаржылық инвестицияны сатудан, басқа кәсіпорындардан алынған қарыз қаражаттары және басқа да түсімдер;
• Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған ақша қаражаттырының шығысы;
• Қаржылық инвестицияларды алу, басқа кәсіпорындарға қарыз ақша беру, басқа да төлемдер.

 Инвестицяилық  қызмет бухгалтерлік баланстың  ұзақ мерзімді активтерінің құрамына  кіреді. Оған қаржылық инвестицияға  әсер ететін операциялар да  кіреді. Инвестициялық қызмет қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруінде көрініс табады, онда ол акцияларды сатудан алынған табыс немесе шығыс ретінде көрінеді, сондай-ақ негізгі құралдарды және басқа да сатудың нәтижесі көрініс табады.

 Қаржылық  қызмет меншік капиталы мен қарыз капиталының құрамы мен мөлшерінің өзгерісінің нәтижесі болып табылады:

Оған  мыналар жатады:

• Шығарылған акциядан түскен ақша қаражаттары және басқа да бағалы қағаздарды сатқаннан алынған банктік және банктік емес несиелер, басқа да түсімдер;
• Алынған банктік және банктік емес несиелерді өтеуге жұмсалған ақша қаражаттары, өз акционерлерінен акциясын сатып алу үшін жұмсалған қаражаттар, дивиденттер және басқа да жұмсалған қаражаттар.

 Кәсіпорын  қаржылық, инвестициялық және ақшасыз  операцияларды жүзеге асыруы мүмкін. Оларға: материалдық емес активтерді және негізгі құралдарды ұзақ мерзімді несиенің есебінен алу, кредиторлық қарызды кредиторға акцияны және басқа да бағалы қағаздарды беру жолымен өтеу, басқа кәсіпорынның акцияларын сатып алынған тауарларға және дайын өнімге айырбастау жолымен алу жне т.б.

 Ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы  есеп беру үшін арнайы әзірленген  кестелерді пайдаланады, онда  келесі ақпараттар келтіріледі:

• Өткен және есептік жылдағы баланс, оның барлық баптары салыстырылады және олардың әрқайсысы бойынша ауытқуы анықталады;
• Өткен және есептік жылдағы қаржылық-шаруышылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, оның барлық табыстары мен шығыстары, есептік кезеңнің соңындағы таратылмаған табысы салыстырылады;

 Мәліметтерді салыстырудың нәтижесінде қандайда қызмет түріне сомалардың үлес салмағын анықтауға болады. Осы әзірленген кестелердің мәліметтеріне шолу жасап, есеп беруге түзетулер енгізу мүмкіндігі туады.  

Қаржылық  есеп беруге жасалған түсініктеме жазба.

Түсініктеме жазба – кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі себептермен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады:

 Түсініктеме  жазба қаржылық есеп берудің  бір бөлігі ретінде келесі  негізгі мәселелерді ашуы керек:

1. Есеп бөлігіне қатысты субъекттің есеп саясатында қаралған негізгі ережелері:

• Материалдық емес активтер мен негізгі құралдар – бағалаудың тәсілдері мен амортизациясын есептеу;
• Субъекттің инвестициялық саясаты – қаржылық инвестицияның баланстық құнын анықтау және қайта бағалаған ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның есептен шыққанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару, инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою, қайта бағалаудың кезеңділігін сақтау;
• ТМҚ  - қорларды есепке алудың әдісі және оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аяқталмаған өндірісті және дайын өнімді бағалаудың әдісі;
• Тапсырыс берушілермен және сатып алуышлармен, дебиторлармен, еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын серіктестіктермен есеп айырысудың нысаны;
• Міндеттеме – несиелік саясатын, демалысқа шыққан еңбеккерлердің еңбекақысы;
• Меншік капиталы – жарғылық және резервтік капиталын қалыптастыру;
• Табыс және шығыс;

2. Түсініктеме жазба баланс бойынша ұзақ және ағымдағы активтерді, меншік капиталын, ұзақ және ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсетеді:

• Ұзақ мерзімді активтердің бөлігіне қатысты;
• Ағымдағы активтердің бөлігіне қатысты;
• Меншік капитылының бөлігіне қатысты;
• Ұзақ мерзімді міндеттемелерге қатысты;
• Қысқа мерзімді міндеттемелерге қатысты.

3. Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру бойынша жазылған түсініктеме жазбада мыналар қамтылуы керек:

• кәсіпорынның барлық қызмет түрінен алынатын табыстың төмендеуіне әсер ететін факторлар, сатылған өнімнің өзіндік құнына әсер ететін факторлар;
• төтенше жағдайлардан алынатын табыстар мен шығыстар;
• есепті кезеңде орын алған және қаржылық шаруашылық қызметіне мәнді әсер ететін немесе етпейтін шаруашылық операцияларын баяндау керек.

4. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру бойынша жазылған түсініктеме жазбада мыналар баяндалуы керек:

• операциондық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысын ашу үшін кәсіпорын қандай әдісті пайдаланады;
• түсетін ақша қаражаттары мен клиент атына төленетін ақша қаражаттары нетто негізінде ашыла ма, әсіресе кәсіпорынның өз ақша қаражаттарынан клиеттердің ақша қаражаттары асып кеткен жағдайда;
• ақша қаражатының қозғалысы бойынша шектеулер және т.б.

5. Түсініктеме жазбада кәсіпорынның қаржылық қызметі мен қаржылық жағдайына баға берілуі керек.

 Бухгалтерлік  есеп беру нақты бір кезең  уақытындағы қаржылық-шаруашылық  қызметінің бір-бірімен байланысқан кешенді көрсеткіштерін көрсетеді. Бухгалтерлік есеп берудің нысаны ақпараттылығымен және қисындылығымен өзара байланысқан, ал бұл кәсіпорынның қаржылық шаруашлық жағдайы туралы ақпараттарды динамикалық тұрғысынан жан-жақты қамтамасыз етеді және қаржылық талдау үшін толыққанды базасы ретінде қаржылық есеп берудің пайдалануына өз септігін тигізеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдісі қаржылық есеп беруге берілген ақпараттың көлеміне және мақсатына тәуелді болып келеді. Егер де талдаудың мақсаты ШЖС даму мүмкіндігі мен жағдайы туралы ақпараттардың көрнекті әрі жай ғана алу болса, онда талдаушы экспресс-талдаумен ғана шектеледі. Егер де талдаудың мақсаты ШЖС жағдайын толық түрінде талдау болса, онда қаржылық-шаруашылық қызметінің барлық талдау көрсеткіштерін пайдалануы керек. 

IV. Консолидалынған қаржылық есеп беруді жасау

 Есептік  кезең біткен соң ШЖС қаржылық есеп беруді жасайды. ШЖС құрамында ҚР аймағында және онан тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе тәуелді серіктестіктері бар болса, өзінің қаржылық есеп беруімен қоса, консолиданған есеп беруді жасайды, яғни бірнеше заңды тұлғаның есеп беруін біріктіреді.

 Заңды  тұлға егер де басқа заңды  тұлғаның өзінің жарғылық қорына  салған салымдарынан басым көпшілігін  иеленсе және қабылданатын шешімдердің басым бөлігін анықтау мүмкіндігіне ие болса, онда олар еншілес серіктестік ретінде танылады.

 Заңды  тұлға егер де басқа заңды  тұлғаның бар болғаны 20% дауыс  беретін акциясына ие болса  немесе сондай деңгейде қатысушылық  үлесі бар болса, тәуелді серіктестік  ретінде танылады. 

4.1. Негізгі және еншілес  заңды тұлғалардың  консолиданған есеп  беруі.

 Заңды  тұлға басқа кәсіпорынның акциясын  сатып алу арқылы өз қызметін  жүзеге асыруы мүмкін, егер де  сол сатып алынған акциясы 50%-тен астам болса, онда инвестицияланған объектіге бақылау жасау мүмкіндігін алады. Инвестор бақылауды белгілейтін болса, онда ол кәсіпорын негізгі заңды тұлға болып танылады, ал бақылайтын кәсіпорынды еншілес кәсіпорын деп атайды. Негізгі кәсіпорында және барлық еншілес кәсіпорында бірігіп, біріккен заңды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәліметі бойынша консолидалынған есеп беруін жасайды.

 Қаржылық  есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан бөлігін емес, тұтас бөлігін білуге мүддеі болып келеді. Бұндай қажеттілік консолиданған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.

 Консолиданған  есеп берудің құрамына: консолиданған  бухгалтерлік балансы, консолиданған қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, консолиджанған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы кіреді.

 13 БЕС сәйкес «Консолидалынған есеп беру және еншілес серіктестіктегі инвестицияның есебі» негізгі заңды тұлға жергілікті және шетелдегі еншілес заңды тұлғалардың консолиданған қаржылық есеп беруі енгізіледі, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша сипатқа ие болса немесе олар қатаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда әрекет етіп тұрса, онда бұл аталған жағдайларда жүрген серіктістіктердің мәліметі консолиданлынған есеп беруге қосылмайды.

 Негізгі  кәсіпорын өз кезегінде еншілес  кәсіпорын да болуы мүмкін, онда ондай кәсіпорындар консолидалынған қаржылық есеп беруі мүмкін, егер де оны негізгі кәсіпорындар талап етпесе.

 Негізгі  заңды тұлға және оның еншілес  заңды тұлғасы қаржылық есеп  беруді келесі жолмен жасайды:

• Есеп беруді өзара сәйкестендіреді;
• Активтер, міндеттемелер, меншік капиталы, табысы, шығысы туралы мәліметтердің әрқайсысы жолы мен бабы бойынша қосылады;
• Кейбір баптар бойынша қайталауға жол берілмейді.

Бірнеше заңды тұлғалардың есеп беруінен бір ғана қаржылық есеп беруді жасау үшін ішкі есеп, бағалы қағаздар, меншік капиталы және т.б. мәліметтердің негізінде тиісті түзетулер жасалынады.

 Түзету  жазбалары консолидалынған қаржылық  есеп берудің дайындау барысы  оның жұмысшы кестесінде жасалынады  және ол негізгі кәсіпорынның  бухгалтерлік есебінде көрсетілмейді.