Консолидалынған қаржылық есеп беруді жасау

 Толық  есеп беру жасау кезінде еншілес  заңды тұлғаның бухгалтерлік  балансында бөлек көрсетіледі.  Баланста әрбір еншілес серіктестіктердің  және негізгі заңды тұлғаның  үлесі бойынша меншік капиталы  қарастырылады. Бұл жерде меншік  капиталында негізгі заңды тұлғаның үлесінен оған енген еншілес серіктестіктердің үлесі көп немесе аз болуы мүмкін.

 Негізгі  заңды тұлғалар және оның еншілес  заңды тұлғалары консолидацияға  кіретіндері қаржылық есеп беруді  бірлесіп жасайды, ол үшін біртұтас  есептік саясатын пайдаланып аналитикалық операцияларын және қаржылық шаруашылық қызметінің оқиғаларын дайындайды.

 Егер  де олардың есеп беруі әр  кезде жасалатын болса, ал оның  айырмасы үш ай құраса, онда  олардың мәліметін консолидауға  болмайды. Егер топ мүшелерінің пайдаланатын есеп саясаты әрқилы болса, есеп беруді консолидауға қабылдаған есеп саясаты негізге алынады. Еншілес заңды тұлғаның шаруагылық қызметінің нәтижесі  консолидалынған есеп беруге

олардың сатып алынған күнінен бастап енгізіледі. Егер де сатып алу процесі жыл бойы жүретін болса, онда сатып алынған заңды тұлғаның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі есептік кезеңде сатып алынғанға дейін және сатыпалынғаннан кейін болып, екіге жарып көрсетілуі мүмкін. 

4.2. Негізгі және тәуелді  заңды тұлғалардың  консолидалынған есеп беруі.

Негізгі заңды тұлғалардың қаржылық есеп берулерінде тәуелді заңды тұлғалардың  инвестициясы консолидалынған қаржылық есеп беруінде «Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің инвестициясының есебі» деген БЕС  сәйкс есепке алынуы мүмкін. Бұл жерде үлестік қатысу әдісін пайдланады. Тәуелді заңды тұлға бұл инвестордың біршама ықпалында тұратын тұлға және ол еншілес те, бірігіп бақылатын заңды тұлға емес болып табылады.

 ҚРның  заңдарына сәйкес егер басқа  заңды тұлға оның дауыс беруші  акциясының 20-50% дейін иелік етсе, онда ол тәуелді шаруашылық серіктестігі болып танылады. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің инвестициясы  қаржылық есеп беру консолидациясына үлестік қатысу әдісі бойынша есепке алынады, иек мына жағдайларды қоспағанда:

• Инвестицияны жақын арада сату мақсатымен алынса;
• Тәуелді шаруашылық серіктестігі қатаң шектелген ұзақ мерзімді жағдайда әрекеи ететін болса.

Егер  де инвестор тәуелді шаруашылық серіктестігінің  еншілес тұлғасының да акциясына  бірдей иелік етсе, онда ол еншілес  тұлғаға қатыстысын БЕС сай консолидациялайды, ал қалған бөлігін, яғни тәуелді заңды тұлғаның бөлігін үлестік қатысу жолымен консолидациялайды.

 Инвестордың  да, тәуелді заңды тұлғаның да  қаржылық есеп беру күні сәйкес  келеді. Егер де негізгі компания  мен заңды тұлғалардың қаржылық есеп беру күні сәйкес келмесе, онда тәуелді тұлға негізгі кәсіпорынның жасаған күні бойынша жасайды. Дегенмен де, олардың күні сәйкес келмесе, онда мәнді операциялардың, құбылыстардың нәтижесі бойынша түзетулер жасалынады.

 Негізгі  және тәуелді заңды тұлғалар қаржылық есеп беруде біртұтас есептік саясатын пайдаланса, аналитикалық операцияларын және қаржылық шаруашылық қызметінің оқиғаларын  қолданады.

 Егер  де олардың пайдаланған есеп  саясатында өзгешеліктер болса,  онда тәуелді заңды тұлғалардың қаржылық есеп беруіне тиесілі түзетулер енгізіледі. Егер де түзетулер енгізу мүмкін болмаса, онда орын алған факт түсініктеме жазбада көрініс табады.

4.3. Бірлескен қызмет  бойынша қатысулық  үлесті қаржылық  есепте көрсетудің  ерекшеліктері.

Өзінің қатысу үлесін есепеу үшін бірлескен қызметін жүзеге асыратын ШЖС «Бірлескен қызметі бойынша үлестік қатысуды қаржылық есепте көрсету» деп аталатын БЕС басшылыққа ала отырып ұйымдық құқықтық нысанына тәуелсіз, осы қызмет бойынша қатысушылардың шығысы мен табысы, міндеттемесі, активтері қатысушылардың қаржылық есеп беруінде көрініс табады.

 Бірлескен  қызмет жалпы шаруашылық мақсатына  жету үшін екі және одан  да көп тараптар бірлесіп әрекет  еткен кезіндегі қызмет болып  табылады.

Бірлескен қызмет бойынша қатысушылар өзініңқаржылық есеп беруінде және консолидалынған есеп беруінде танылуы тиіс:

• Бірлесіп бақыланатын өндірісте: активтер консолидацияланады және міндеттемелерін  өз жауапкершіліктеріне алады;
• Бірлесіп бақыланатын активтері: активтердің сипатына сәйкес жіктелініп, бірлесіп бақыланатын активтер әрқайсысының үлесі бойынша анықталады;

Бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғаның қатысушылары өзінің жекелеген қаржылық есеп беруінде пропорционалды консолидация үшін арналаған екі бірдей есеп берудің бір форматын пайдалана отырып, өзінің қатысу үлесін көрсету керек. Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғада қатысу үлесі жақын арада сату мақсатында алынса, қатаң ұзақ мерзімді шектеулер жағдайында әрекет ететін болса, онда бұндай жағдайларда пропорционалды консолидация әдісі пайдаланылмайды.

 Бірлескен  қызметке қатысушылар қаржылық  есеп бергенде мына жағдайларды  ашып беруі тиіс:

• Үлестік қатысушымен байланысты міндететменің жалпы сомасы және осы қызметке  қатысы жоқ міндеттемелер;
• Бірлескен қызметінің мақсаты бойынша оның басым бөлігіне сипаттма беру және олардың тізімін келтіру керек;
• Үлестік қатысумен байланысты ағымдағы активтердің, ұзақ мерзімді активтердің, ағымдағы міндеттемелердің, табыстардың және шығыстардың жиынтық  сомасы.

4.4. Байланысқан тараптар туралы ақпараттарды ашу.

Есептік кезеңде кез келген заңды тұлғаның қызмет нәтижесін ашу керек, өйткені қаржылық есеп беруде көрсетілген сандар болған оқиғаның себебін толық аша бермейді. Көптеген себептердің ішінен ең маңыздысы зерттеледі, әсіресе бір заңды тұлғаның екінші бір нарық субъектісімен болған қатынасы, яғни ШЖС қаржылық нәтижесіне қатты әсер еткен факторлар алынады. Егерде екі субъекттің арасында айрықша қатынастар қалыптасса, онда олар «байланысқан тараптар» деп аталады. Заңды тұлғаның қызметіне, қаржылық нәтижесіне және жағдайына әсер ететін негізгі факторлар, ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.  

 Ішкі  факторларға осы заңды тұлғаның  қызметіне қатысты шешімдерді  қабылдауға және басқаруға, жоспарлауға  тікелей араласатын басшылардың  іскерлік атағын және жіктемесін  жатқызуға болады. Көптеген заңды тұлғаларға инвестиция көбінесе қосымша қаржылық ресурстарының көзі ғана болып табылады. Заңды тұлғаның бағалы қағазын ала отырып, инвестор оның басқару қызметімен байланысты құқын және мүлкін қожалық етуші болып табылады.

Байланысқан тараптардың арасында өзара жасалатын операцияларға бағаны белгілеу үшін әртүрлі әдістер қолданылуы мүмкін:

• Бақыланбайтын бағаларды салыстыру әдісі экономиканың салыстырмалы нарығында сатыпалушыларға сатылатын сатушымен ешқандай байланыста емес, ондағы салыстырылынатын тауарларға сүйене отырып баға белгіленеді;
• Қайта сатылатын бағасы бойынша бұл әдіс тауарларды басқа тәуелсіз жаққа сатқанға дейін байланысты тараптардың бірінен екіншісіне аударған жағдайда пайдаланылады;
• Қосымша шығындар әдісі жабдықтаушылардың жасаған шығындарына қолайлы үстемелер қосылады.

Қайта сату бағасын анықтау үшін орташа рентабельділік деңгейін пайдаланады, ал ол ұқсас өнеркәсіп саласының  айналысын немесе капиталын пайдалануын  салыстыруға мүмкіндік береді. 

 Кей  жағдайда байланысты тараптардың пайдаланатын мәліметтерінде тек жасалған шығындар деңгейінде баға белгілеу басшылыққа алынуы мүмкін немесе жалпа баға беруден бас тартады. 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

«Төленбеген капитал  шоты» заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздардың сомасы туралы ақпарат жинақталады. 5020 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді. Демек сол капиталдарға иелік құқы бар екендігін білдіреді. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Астана  қаласы бюджетінің 2005-2007 жылдардағы көрсеткіштерінің серпіні

1-кесте

млн.теңге