Кредиторлық қарыздар айналымдылығы

III-тарау Нарықтық экономикадағы қаржыны жоспарлаудың жетілдіру жолдары

3.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қызметтерін жетілдіру жолдары 

     Азаматтардың  тұрғын үй проблемаларын шешу және Астана мен Алматы қалаларында жылжымайтын  мүлік рыногын жандандыру үшін “Самұрық – Қазына” қоры арқылы ипотекалық кредит берудің және тұрғын үй секторын дамытудың арнайы бағдарламасы іске қосылатын болады. Осы бағдарламаны қаржыландыруға Қор Ұлттық қордың және жинақтаушы зейнетақы қорларының қарыз  қаражатын тарту есбінен қалыптастырылатын 5 млрд. АҚШ доллары (600 млрлд. теңге ) мөлшерінде сома беретін болады. Осы  бағдарламаның қаражаты есебінен екінші деңгейдегі банктер арқылы Алматы және Астана қалаларында құрылыс аяқталмаған  тұрғын үй кешендерін аяқтауға қарыздар беру қамтамасыз етілетін болады.

     Екінші  деңгейдегі банктер мен тұрғын үйді әділ бағасы бойынша сатуға дайын  құрылыс салушы компаниялар осы  бағдарламаға қатысушылар болады.

     Жылжымайтын мүлік рыногындағы ахуалды  тұрақтандыру жөніндегі бағдарламаның негізгі  параметрлері:

1. “Самұрық – Қазына” қоры екінші деңгейдегі банктерде жеңілдікті ставка бойынша 15 жылға бірқатар несиелік желілер ашатын болады. Өз кезегінде екінші деңгейдегі банктер қарыз алушылардың әр түрлі топтарына ипотекалық кредиттерді мерзімінен бұрын өтеу құқығымен 10.5%- 12.5% - бен  15 жыл мерзімге дейін беретін болады.
2. Қаражаттың бір бөлігі жаңа қарыз алушылар үшін түпкілікті ставканың 10.5 % деңгейінде болуын және 2009 жыл бойы іске асырылуын көздейтін жаңа ипотекалық бағдарламаға жіберілетін болады. Осы бағдарлама халыққа ипотека бойынша жеңілдікті ставкалармен және тұрғын үйдің қолжетімді бағасы бойынша тұрғын үй алуға мүмкіндік береді. Екінші деңгейдегі банктер құрылыс аяқталмаған нысандардан пәтерлер сатып алуға ипотекалық қарыздар беру жолымен қарыз алушы  құрылыс компаниялармен ахуалды түзертуге және кредиттік портфельдің сапасын елеулі дәрежеде жақсартуға мүмкіндік алады.
3. Екінші деңгейдегі банктер бұған дейінгі кезеңдерде алаңы 120 шаршы метрден аспайтын тұрғын үй алуға ипотекалық қарыз алған және осы ипотекалық қарызға қызмет көрсету бойынша өз міндеттемелерін адал орындаған, қарыз алушының, ипотекалық қарыз алуды қамтамассыз ететін тұрғын үйді қоспағанда, басқа тұрғын үйі болмаған жағдайда кредит желісінің бір бөлігін қарыз алушылар үшін ипотекалық қарыз бойынша пайыздық ставкаларды 10.5% - 12.5-ға дейін төмендетуге бағыттайтын болады.
4. Өз кезегінде мемлекет ұлттық компаниялардың және мемлекет қатысатын   акционерлік  қоғамдардың  атынан  Астана   және Алматы қалаларының рыногынан әділ бағамен жаға тұрғын үйлер сатып алатын болады.

     Үкімет, сондай-ақ тұрғын үйге қолжетімділікті қамтамассыз ету бойынша шаралар қабылдайтын болады. Бұл үшін қолданыстағы тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасына өзгерістер енгізілді.

     Әкімдіктерге  жеке құрылыс салушылардан пәтерлерді құрылыс аяқталған және дайындығы  жоғары дәрежедегі нысандардан белгіленген  баға бойынша сатып алу құығы  берілетін болады. Бұл тұрғын үй бағдарламасын іске асыруды жеделдетуге  мүмкіндік береді.

     Азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз етуді ұлғайту  мақсатында арендалық тұрғын үй құрылысына 15 млрд. теңге жіберілетін болады. Бұл қосымша  265  мың шаршы  метр арендалық тұрғын үйді пайдалануға  беруге мүмкіндік береді.

     Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде салынған барлық обектілер тұрғын үй құрылыс жинақтарының жүйесі арқылы сатылатын болады. Бұл  халықтың басым санаттарына жылдық дан аспайтын пайыздық ставка бойынша  алдын ала тұрғын үй қарыздарын ұсынуға  және тұрғын үй сатып алу үшін бастапқы салымның жинақталуына байланысты қиындықтарды болдырмауға мүмкіндік береді.

     Үлескерлердің құқықтарын қорғауды арттыру мақсатында Үкімет үлестік құрылыс мәселелері бойынша заңнамаға өзгерістер енгізетін  болады.

     Экономиканы отандық қаржы институттары тарапынан  қаржыландырудың қысқаруы жағдайында шағын және орта бизнеске көмек көрсету  жалғасатын болады. Мемлекеттік қолдау олардың салалық тиістілігіне қарамастан, шағын және орта бизнестің барлық субъектілеріне көрсетілетін болады.

     Біріншіден, осы мақсаттарға “Самұрық - Қазына ” қоры 2009 жылы қосымша 1 млрд. АҚШ  доллары (120 млрд теңге) бөледі. Бөлінетін  қаражат шеңберінде 70% ағымдағы жобаларды  қайта қаржыландыруға және 30% жаңа жобаларды  іске асыруға бағытталатын болады.

     Екінші  деңгейдегі банктер шағын және орта бизнеске кредит беру бойынша барлық бағдарламалардың операторлары болады. “Самұрық- Қазына ” қоры бөлетін  қаражат шеңберінде бір жобаны қаржыландыруға арналған лимит 3-тен 5 млн. АҚШ. долларына  дейін өседі.

     Үкімет  “Самұрық-Қазына” қорымен бірлесіп шағын және орта бизнес үшін сыйақы ставкасын дағдарысқа дейінгі деңгейге дейін(14%-дан аспайтын) тұрақтандыру бойынша шара қабылдайды, сондай-ақ тиімді ставканы тағайындай отырып, шағын  және орта бизнесті қолдау бойынша  қабылданған барлық бағдарламалар  қайта қаралатын болады.

     “Даму”  кәсіпкерлікті дамыту қоры шағын  және орта бизнеске берілетін кредиттерге  кепілдік беру тетігін енгізетін  болады.

     Екіншіден,”Самұрық-Қазына”қоры  ауылдық жерде шағын кредит берудің, оның ішінде ауылдық кәсіпкерлерге  кредит берудің бағдарламасын әзірлейді.

     Үшіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерін  тұрақты тапсырыстармен қамтамасыз ету мақсатында олардың “Мемлекеттік сатып алу туралы” жаңа заңның қолданылуы шеңберінде мемлекеттік  холдингтер мен ұлттық компаниялардың мемлекеттік тапсырыстарына қол  жеткізуіне жағдай жасалады.

     Жер қойнауын пайдаланумен және сервистік  компаниялармен қазақстандық қатысуды ұлғайту бойынша жұмыс күшейтілетін болады.

     Төртіншіден, Үкімет кәсіпкерлікті дамыту үшін әкімшілік  кедергілерді төмендету және рұқсат беру.

     Агроөнеркәсіптік  кешенді дамуға ерекше назар аударылатын  болды.Агроөнеркәсіп секторын экономиканы  тұрақтандыру мен сауықтыру бағыттарының бірі ретінде белгілеуге мүмкіндік  беретін негізгі факторлар мыналар:

1. Агроөнеркәсіптік кешен жұмыспен халықтың жалпы санының ын  шоғырландырады. Сондықтан ол халықты жұмыспен қамту деңгейін қолдауға бағытталған шаралардың орталық буыны б.т.
2. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраныс жағымсыз экономикалық үрдістің әсеріне неғұрлым азырақ ұшырайды.
3. Агроөнеркәсіптік кешен елдің азық түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндетті шешеді.

     Республикалық бюджеттен агроөнеркәсіп кешенін  дамытуға бөлінетін шығыстар 2009-2011 жылдары шамамен 350 млрд. теңгені  құрайды. Агроөнеркәсіптік кешенді  қолдауға “Қаз Агро” холдингінен  қосымша 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд. теңге ) көлемінде қаражат бөлінеді. Жобалар әлеуметтік - кәсіпкерлік  корпарациялармен бірлесіп іске асырылатын болады.

     Инвестициялар, ең алдымен, астық секторы, ет және сүт  өнімдерін қайта өндеу және жеміс - көкеніс дақылдарын өндеу сияқты қолданыстағы секторларды қолдануға  және жаңа экспортқа бағдарланған секторларды  дамытуға бағытталатын болалды. Дамыған  экспорттық инфрақұрылымдарды бар  жылыжай шаруашылықтарының, көкеніс  қоймаларының, құс фабрикаларының, тауарлы – сүт фермаларының, бордақылау алаңдары мен қасапханалар желілері құрылатын болады. Қазіргі заманғы  ет өндеу кешендерін ұйымдастару, тамшылатып суару технологияларын қолданып жеміс - көкеніс дақылдарын өндіруді және биязы жүнді терең өндеуді  дамыту, Қазақстан астығы экспортының  инфрақұрылымын дамыту, аграрлық техникалық маркеттерді құру және дамыту, сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникасын құрастыру  жөніндегі жобалар іске асырылатын болады. 

3.2 Қаржы секторын тұрақтандыру 

     Қаржы секторын тұрақтандыру үшін мынадай  шаралар қабылданатын болады:

     Біріншіден, ол қарапайым және ерекше артықшылығы  бар акцияларды сатып алу, сондай-ақ реттелген қарыздар беру арқылы төрт жүйе құраушы банктердің қосымша  капиталдандыру. Бұл ретте банктерге  мұндай мемлекеттік қолдау көрсетудің басты шарттарының бірі капиталды  банк акционерлерінің өздерінің  ұлғайтуы болып табылады.

     Қазіргі таңда банктер берген қарыздардың 35.6%-ы құны айтарлықтай төмендеген жылжымайтын мүліктермен және жермен қамтамасыз етілген. Бұл банктер активтерінің сапасын төмендетеді. Осыңан байланысты банк секторына шығындардың едәуір көлемі әлеуетті түрде жинақталуда. Банк секторын сауықтыру үшін Қаржы қадағалау агеттігі банктер құрған провизияларға қойылатын талаптарды арттырады. Бұл банктердің өз шығындарын мойындауына және оларды жасақталған провизиялар есебінен шығынға жазуына септігін тигізеді. Бірақ, банктердің провизияларды құруы үшін қосымша капитал қажет.

     Банктерді қосымша капиталдандырудың жалпы  сомасы кемінде 4 млрд. АҚШ долларын (480 млрд. теңге) құрайды, олардың ішінде:

     1 млрд. АҚШ доллары (120млрд. теңге)  төрт жүйе банктердің (Қазақстанның  Халық банкінің, Қазкоммерцбанктің,  Альянс банк пен ТӘБ - нің)  қарапайым акцияларын сатып алу  түрінде берілетін болады.

     3 млрд. АҚШ доллары (385 млрд. теңге)  реттелген борыш түрінде және  дауыс беру құқығын бермейтін  ерекше артықшылығы бар акцияларды  сатып алу арқылы берілетін  болады.

     Берілген  қаражатты банктер резервтердің барабар деңгейін қалыптастыруға және ел ішінде қарыз алушыларға кредиттер  беруге жіберуі тиіс.

     Мемлекет  банктер капиталындағы бақылау  пакетін сатып алмайды. Құны 2008 жылғы 24 қарашада, яғни банк ұсыныс жасаған  күнге дейін Лондон және Қазақстан  қор биржаларында акцияларға баға белгілеуге байланысты белгілі болатын банктердің дауыс беруші акцияларының 25%-ына  дейін “Самұрық – Қазына ” қорының  меншігіне түседі.

     Мемлекет  капиталданған банктердің ұзақ мерзімді қатысушысы болып қалмайды. Әлемдік  қаржы дағдарысы бәсеңдеген және халықаралық капитал рыноктарына  жол ашылған жағдайда “ Самұрық  – Қазына ” қоры нарық қағидаттары  бойынша акцияларды сату бағасы сатып  алу бағасынан төмен болмауы  керек. Банктердің акционерлері 5 жыл  ішінде акциялардың мемлекеттік  пакетін қайта сатып алатын құқыққа  ие болады.“Самұрық – Қазына ” қоры банктердің сыртқы борыштарын қайта  құрылымдау жөнінде шаралар қабылдайтын  болады. Банктер жеткілікті өтімділікке  ие, ал қайта құрылымдау сыртқы қорландырудың  шектеулі қолжетімділігіне байланысты қаржыландыру қаупін азайту тиіс. Егер сыртқы борыштарды қайта құрылымдау жөніндегі жұмыстың тиісінше тиімділігі болмаса және банктердің тәуекелдерге бейімділігі олардың депозиторларының мүдделеріне қауіп төндіретін болса  Қаржы қадағалау агенттігі ең соңғы шара ретінде қолданыстағы заңнамаға сәйкес шара ретінде қолданыстағы заңнамаға сәйкес консервациялау рәсімдері шеңберінде банктердің активтері мен міндеттемелерін мәжбүрлеп қайта құрылымдауды жүргізуі мүмкін.

     Екіншіден, Стресті активтер қоры құрылды. Оның қызметі қазақстандық банктердің кредиттік  портфельдерінің сапасын жақсартуға бағытталатын болады. Банктердің сенімсіз активтерін сатып алу және кейіннен оларды басқару осы мақсатты іске асырудың негізгі тетігі болады. Макроэкономикалық, нарықтық және басқа да факторлар  әсерінен елеулі тәуекелдерге ұшырайтын  активтер, банктердің жылжымайтын мүлік  және жер кепілдігімен қарыздар баруі  осындай активтер ретінде қарастырылады.

     Банктерден  мұндай қарыздарды сатып алу банктердің балансын өтімділігі аз активтерден  тазартуға және банктерді өз шығындарын мойындауға мәжбүрлейді. Активтерді сатып  алу Стресті активтер қоры айқындайтын  дисконтты немесе тәуеклдерді бөлудің  басқа нысанын баланстық құны бойынша жүзеге асырылатын болады.

     2008 жылы республикалық бюджеттен  Стресті активтер қорын капиталдандыруға  алғашқы траншпен 52 млрд. теңге бөлінді. 2009 жылы Қордың жарғылық капиталы  республикалық бюджет қаражаты  есебінен 122 млрд. теңгеге дейін жеткізілетін  болады.

     Үшіншіден, банктердің міндеттемелеріне уақтылы  қызмет көрсетуді қамтамасыз ету  мақсатында өтімділіктің қосымша көздері  ұсынылатын болады. Атап айтқанда, Ұлттық Банк репо операциялары бойынша қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың  тізімін кеңейтетін болады.

     Ресурстық базаны тұрақтандыру мақсатында ұлттық  компаниялардың, акционерлік  қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және жарғылық капиталына мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың активтері Ұлттық Банктің басқаруындағы мемлекеттік ұйымдардың уақытша бос ақша қаражаты отандық банктердің депозиттеріне орналастырылатын болады.

     Төртіншіден, қаржы секторында мемлекеттік реттеу жетілдірелетін болады. Қаржы қадағалау  агенттігі пруденциалды реттеу шеіберінде банктердің сыртқы міндеттемелерін  және тұтастай көтерме қаржыландыру деңгейін төмендету жөніндегі жұмыстарды жалғастыратын болады. Бұл ретте  банк заңнамаларының қолданыстағы және жаңадан енгізіліп жатқан талаптары  банктерді қорландырудың әртараптандырылған базасын құруға, яғни белсенді операцияларды  көптеген жағдайда депозиттік база, атап айтқанда жеке тқлғалар есебінен қаржыландыруға ынталандыруы тиіс.

     Таңдаулы  халықаралық практика негізінде  банктердің капиталдандыру есебінің тәсілдері  оңтайландыратын болады, бұл банк активтерін жанама факторлардың болуы  мүмкін, оның ішінде экономика секторларында  іскерлік белсенділіктің төмендеуі, жағымсыз сыртқы құбылыстарға ұшырау, айырбас  бағамдарының күтіліп отырған тұрақсыздығы әсерін ескере отырып банктердің қосымша  резервтерді қалыптастаруын көздейді.