Кәсіпорынның каржылық жағдайын талдау

           Түсіндірме хаттың кәсіпорынның  бірқатар жылдардағы жұмысының  маңызды экономикалық және қаржылық  көрсеткіштерінің динамикасы, болашақтағы  капитал салымдары, жүргізілетін экономикалық шаралары мен басқа да жылдық бухгалтерлік есептің мүмкін болатын пайдаланушыларын қызықтыратын ақпараттар болуы тиіс. Мысалы, бұл хатта пайыздық мөлшерлемелер, несиені өтеу мерзімі, төлем кезектілігі және несиелік келісімдер мен заем шарттарына байланысты басқа да ерекшеліктер ашылып көрсетілуі тиіс.

            Талдау жүргізушінің (аналитик) басқа  да қосымша ақпараттармен мысалы, нарықтық географиялық сегменттер  туралы, салалық ерекшеліктер және  басқада мәліметтермен танысуы қажет.

            Түсіндірме хатпен таныстырғаннан  кейін, экспресс-талдаудың негізгі  үшінші кезеңіне – яғни экономикалық  оқу және есепті талдауға көшу  керек. Оның мақсаты – кәсіпорынның  қаржылық жағдайын және оның  қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау болып табылады. Мұндай талдау түрлі көрсеткіштер мүддесіне белгілі бір нақтыланған деңгейде жүргізіледі. Сондықтан да объективті және әсіресе субъективті факторлардың әсерін есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі варианттары болуы мүмкін.

            Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің  бірі жылдық есеппен жұмыс  істей алу болып табылады, оның  ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын  бағалау мен талдау үшін негізгі  ақпараттық үлгісі болып табылатын  бухгалтерлік баланспен жұмыс істеу.

            Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы  сонша, көбіне қаржы жағдайын  талдауда, балансын талдау деп  атайды.

            Балансты оқи білу – бұл  оның әрбір бабының мазмұнын, бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі  рөлін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін мынадай мүмкіндіктер береді:

           •      кәсіпорын туралы  едәуір көлемді ақпараттар алу;

           •    кәсіпорынның меншікті  айналым қаражаттарымен қаматамасыз  етілу деңгейін анықтау;

           •  баланстың қандай баптарының  есебінен айналым қаражаттарының  көлемі өзгергендігін анықтау; 

           •  аналитикалық көрсеткіштерді  есептемегеннің өзінде кәсіпорынның  жалпы қаржылық жағдайына баға  беру;

            Балансты оқуға мыналар жатады:

           •       зерттеу кезеңіндегі  баланс валютасының өзгерісін  бағалау;

           •    баланс валютасының  өсу қарқынын өндіру көлемінің  өсу қарқынымен, өнімді өткізу, жиынтық  және таза табыстың өсу қарқынымен  салыстыру;

          •   баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі өзара байланысын зерттеу;

           •      баланстың жеке  бөлімдерімен баптарының өзгеру  сипатын талдау.                         

           Біздің мысалымызда жыл басындағы  баланс валютасы – 32551 мың теңгені құрайды, ал жыл соңында – 41957 мың теңге болды, яғни 1,3 есеге өскен. Баланс валютасының өсуі әдетте кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерінің өскендігін көрсетеді және оған оң баға беріледі, ал оның кемуі жағымсыз болып табылады.

          Баланс валютасының абсолюттік  өзгерісін анықтаумен қатар, оның  өсу қарқынын өнімді сату және  жиынтық табыстың өсу қарқынымен  салыстыру керек. Баланс валютасының  өсу қарқынының сату және жиынтық  табыс көлемінің өсу қарқынынан  асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасының өсу қарқынынан өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артта қалуы кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.

          Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі аспектіде қарастыру қажет:

1. экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2. баланстың қарама-қарсы жағының қандай бабымен корреспонденцияланады.

      Жалпы алғанда баланс элементтері  - өзара тығыз байланысты жүйе. Бөлімдер, топтар және баптар деңгейінде логикалық және сандық қатынастар болады. Ең алдымен кәсіпорын бөлімдері арасындағы өзара байланыс өзгешелігін көрсетейік.

        1. Баланс активінің барлық бөлімдерінің  жиынтық сомасы, оның пассивінің барлық бөлімдерінің жиынтық сомасына тең.

                                 А(І+ІІ)= П(І+ІІ+ІІІ).

           Біздің баланс бойынша теңдік  мынаны құрайды:

           Жыл басында – 

                      18770+13781=27908+0+4643=32551=32551;

           Жыл соңында –

                      20001+21956=32276+0+9681=41957=41957.

           Бұл теңдік бухгалтерлік баланстың  негзгі идеясын көрсетеді, яғни  кәсіпорын қаражаттарының сол  бір ғана сомасы екі аспектіде  көрсетілген:

1. құрамы мен таратылуы бойынша;
2. қалыптасу көздері бойынша.

         2. Ережеге сай активтің бірінші  бөлімнің жиыны, пассивтің бірінші  бөлімінің жиынынан аз:

                       А(І) < П(І)

          Талданып отырған кәсіпорында  бұл теңсіздік келесідей түрде  жазылады:

                  жыл басында – 18770 < 27908;

                  жыл соңында – 20001 < 32276.

          Бұл теңсіздіктің экономикалық  мәні мынада, яғни меншікті қаражаттардың  бір бөлігі негізгі құралдарға  және ұзақ мерзімді қаржы салымдарына  жұмасалады. Ал қалған бөлігі  – активтің екінші бөлігінде көрсетілген айналым қаражаттарын жабуға кетеді.

         3. Ағымдағы активтердің жалпы  сомасы ағымдағы міндеттемелердің  көлемінен асады:

                         А (ІІ)  >  П (ІІІ).

           Біздің мысалымызда бұл теңсіздік  мына түрде болады:

                  жыл басында – 13781 > 4643;

                   жыл соңында – 21756 > 9681.

            Берілген теңсіздік алдыңғы теңсіздікпен  байланысты. Ол қалыпты жұмыс  істеу кезінде айналым қаражаттарының  едәуір бөлігі кәсіпорынның, өзінің қаржы ресурстары есебінен алуына бағытталған.

         4. Меншік қатынастарын сипаттайтын  баланс баптарының  топтары арасындағы  байланыстың нарықты экономика  жағдайында әлде қайда терең   экономикалық мәні бар, ол келесі  теңсіздікте көрсетілген:

                         А = C_к + П_к.

             Мұнда:   А – кәсіпорынның активтері;

                           С_к – меншікті капитал;

                            П_к - қатыстырылған капитал.

              Біздің мысалымызда бұл теңдік  келесідей мағынаға ие болады:

                    жыл басында – 32551 = 27908 + 4643;

                    жыл соңында – 41957 = 32276 + 9681.

           Берілген теңдік кәсіпорынның  барлық активтері (А) негізінен  екі түрлі көзден тұратынын  көрсетеді: меншікті капитал (С_к) және қатыстырылған капитал (П_к).

            Кейінірек қарастырылатын кейбір  маңызды коэффициенттер есебі  осы теңдікке негізделеді. Берілген  кәсіпорынға деген несие берушілердің  сенімділік деңгейін келтірілген  теңдіктің элементтерінің абсолюттік  мәндері мен олардың арасындағы салыстырмалы қатынастарын байланысты. Осы қатынастырды бақылау және оларды басқару дұрыс және терең ойлы қаржылық саясат болып табылады.

             Баланста жекелеген баптар арасында  байланыс болады. Олардың кейбіреуін  атап көрсетейік.

             1. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қалдық құны олардың бастапқы құнына асып кетпейді, себебі ол бастапқы құны тозу сомасын алып тастағанда шығады.

             2. Тауарлардың сатып алу бағасы, егерде жеңілдік болмаса, онда  сату бағасынан төмен болады, себебі сату бағасына саудалық үстеме  баға қосылады.

             3. Мемлекеттік кәсіпорындардағы  «Жарғылық капитал» бабының сомасы  қалдық құнымен көрсетілген «Негізгі  құралдар» және «Материалдық  емес активтер» баптарының жалпы  сомасынан көп болады.

             Баланс сомасының өзгерісін зерттеумен  қатар, оның жеке бөлімдері  мен баптарының өзгешелігінде  талдау қажет. Осыған байланысты  мынаған көңіл аудару керек,  баланстың активінде бағалық  қарыздардың қалдығы, қысқа және  ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, негізгі құралдар, күрделі қаржылар және МЕА қалдығының өсуі, ал пассивінде – бірінші бөлімінің, әсіресе бөлінбеген табыс көлемінің өсуі оң бағаланады.

           Аналитикалық есеп мәліметтері  бойынша кәсіпорынның басқа да  «осал» көрсеткіштері анықталуы мүмкін, оларға келесілер жатады:

          а) сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің мезгілінде төленбеген  есептесу құжаттары бойынша және  сатып алушылардың меншігіндегі  акцепті кері қайтару түрінде  сақталуында тұрған тауарлар  бойынша қарыз тұрғысынан дебиторлармен есеп айрысу. Оларды өтеу үшін меншікті айналым қаражаттары аударылады. Олардың айналымдылығы бәсеңдейді, сондай-ақ кәсіпорынның қаржы ресурстарын шұғыл пайдалану мүмкіндігі азаяды;

         ә) қызметкерлерге берілген банк несиелерімен салыстырғанда алынған қарыздар бойынша борыштардың артып кетуі тұрғысынан алғанда еңбеккерлермен есеп айырысу;

         б) белгіленген тәртіппен баланстан  шығысқа шығарылмаған тауарлы-материалдық  қорлардың бүлінуінен болатын  жетіспеушілік пен шығыстардың, материалдық зиянның орнын толтыру бойынша қызметкерлермен есеп айырысу.

                   Талдау жүргізіп отырған кәсіпорын  өткен жылы да, есепті жылда  да не ұзақ мерзімді, не қысқа  мерзімді несиелер алмаған. Сондықтан  да «Қайтарылуы қамтамасыз етілмеген несиелер» бабы бойынша да мәліметтер жоқ. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіндегі басқа да «осал» көрсеткіштерін айтатын болсақ, онда оларды тек аналитикалық есеп мәліметтері бойнша ғана анықтауға болады.

         Бұдан кейін экспресс-талдаудың әдістемесі бойынша қаржылық есепті талдау жүргізіледі. Ол үшін ең алдымен көрсеткіштерді есептеуге салыстырмалы түрде қиын емес есептеулер жүргізіледі,содан кейін олардың ішінен ең маңызды болып табылатын көрсеткіштерінің аздаған саны сұрыпталып алынады. Көрсеткіштерді сұрыптау субъективті және оны талдаушы жүзеге  асырады. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы кәсіпорынның салыстырмалы кеңістіктік-мерзімдік қызметін сипаттайды. Кәсіпорынның экономикалық потенциалы екі жақты сипатталуы мүмкін: кәсіпорынның мүліктік жағдайы және оның қаржылық жағдайы тұрғысында. Бұл екеуі өзара байланысты, ол көрсеткіштердің өзгеру қарқынын есепке ала отырып, динамикада қарастырылуы тиіс. Экспресс-талдауды жүргізу барысындағы аналитикалық көрсеткіштерді сұрыптаудың варианттарының бірі 1 – кестеде көрсетілген.                        

                                                     
                                                                                                                        

Экспресс-талдау үшін аналитикалық көрсеткіштер жүйесі

1-кесте