Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым  министрлігі

Еуразиялық  гуманитарлық институт  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

РЕФЕРАТ 
 
 

Тақырыбы: «Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні» 
 
 
 
 

                                   Орындаған: «ФСК-2-5» тобының студенті

                                                             _____________           

                                     Тексерген:      _____________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Астана  қаласы-2011ж. 

ЖОСПАР: 

Кіріспе .....................................................................................................................3 

I Бөлім. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні.............................4-11

1. Бюджет экономикалық категория ретінде...................................................4-8
2. Мемлекеттік бюджеттің атқаратын қызметтері, мемлекеттік бюджетті жоспарлау және орындау............................................................................9-11

ІІ  Бөлім. Бюджет жүйесінің  құрылымы, Қазақстан Республикасының бюджетін жетілдіру бағыттары...................................................................12-22

2.2 Мемлекеттік бюджеттің құрылымы, бюджетті құрудың принциптері......................................................................................................12-17

2.3 Мемлекеттік бюджет жүйесінің өзекті проблемалары, Қазақстан Республикасы бюджетін жетілдіру бағыттары.............................................18-22 

Қорытынды..........................................................................................................23 

Қолданылған әдебиеттер тізімі.........................................................................24 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

   Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері бедерленетін айрықша салалар бар. Мәселен, мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, мекемелермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын құрайды. Бұл қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ белгілер тән және олар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «Мемлекеттік бюджет» деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.

   Мемлекеттік бюджет дегеніміз - мемлекеттің бір жылға қарастырылған негізгі қаржы жоспары. Оның орындалуы республикалық заңдарымен бекітіледі. Республикалық немесе мемлекеттік бюджет республикалық парламентінде қаралып, талқыланып, бекітіледі. Мемлекеттік бюджет экономикадағы ақша айналымын орталықтанған қордың жинақталуын және жұмсалуын көрсетеді. Бюджет арқылы әр түрлі меншіктегі мекемелердің ақшалары жинақталады. Жинақталған қаражатты халық шаруашылығын қаржыландыруға, әлеуметтік және мәдени салаларға бағыттап отырады, мемлекеттің қауіпсіздігін сақтау үшін жұмсайды. Мемлекетті басқару органдарын ұстауға жергілікті бюджеттерге көмек беру үшін жұмсалады. Қаржыны орталыққа бағындырудың үлкен экономикалық және саяси маңызы бар. Бұл мемлекеттің негізгі бағытын шешуге арналған үкімет нарыққа өткен уақытта мемлекеттік бюджет өзінің негізгі қызметін сақтап қалады. Мемлекеттік бюджеттің дербес бөлу сферасы ретінде көрсетілуі сәйкес орталықтандырылған ресурстар көмегімен толықтырылуды қажет етеді. Ақша қаражаттарын орталықтандыру ел экономикасы масштабында олардың толастаусыз айналымын және қаржы тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет.

І Бөлім. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні 

1. Бюджет  экономикалық категория  ретінде

     Мемлекеттік бюджет – ол барлық меншік формасындағы субъектілердің мемлекетпен экономикалық және жеке азаматтармен жалпымемлекеттік мақсаттар мен функцияларды орындауға  бағытталған орталықтандырылған қаржы  қорын құру бойынша мемлекетпен  қатынасы.

     Бюджеттің экономикалық мәні – ол мемлекеттің  негізгі пайдалылығы жоғары салаларды  ғылыми-техникалық прогресс жобасы арқылы қаржыландырылып, сол арқылы мемлекеттік қаржы салымын қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет монополиялық баға мен монополиялық пайданы қолдауға қолданылып келеді, яғни ол монополиялық өнімдерге бағаны бекіту, салық жеңілдіктерін еңгізу, монополистерге мемлекеттік субсидия бөлу және басқалары арқылы жүзеге асырылады.

     Бюджет  мемлекеттің басты қаржы жоспары  болып табылады. Бюджет өзінің бюджеттік  процесс деп аталатын кезеңді  өтеді. Ол мемлекеттік органдардың бюджетті талқылау, құру, бекіту және орындау әрекетін бөледі.

Қазақстан Республикасында бюджетті құрумен  экономика және бюджеттік жоспарлау  министірлігі айналысады. Елімізде бюджет бір жылға жоспарланады. Алайда кейбір елдерде бюджет жоспары мерзімі  басқа болады және бюджет жоспары  календарлы күн санына сәйкес келмейді. Бюджеттік жоспарлау негізінде жоспарлау – болжау – бюджетті құру әдісі жатыр.

    Мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады. Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет қаржыландыруға; бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік – мәдени шаралар өткізуге, қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржыны қажет етеді. Сөйтіп, мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады. Экономика қазіргі жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты учаскелерінде шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша қоғамдық арналымы жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.

     Нақты, объективті бөлістің қатынастардың  формасы болғандықтан айрықша қоғамдық арналамды орындай отырып, мемлекеттік  бюджет экономикалық категория ретінде  көрінеді. Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүреді. Сонымен қатар бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік қаржыға сипат шегінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің айрықша саласы ретінде мыналармен сипатталады:        

• жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық қажеттерді өтеумен байланысты бөліс қатынастарының айрықша экономикалық формасы болып табылады;
• құнды жасап, оны тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала қаржысынан айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөліске салуға арналған;
• қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндіріс пен өндірістен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар – ақша қатынастарымен астасып жатады.

     Кез келген басқа экономикалық категория  сияқты мемлекеттік бюджет өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты  материалдық-заттық көрініс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің  ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорында – бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда жүріп жатқан нақты экономикалық процестері мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры – қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөлінісінің  тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы өндірісті  ұлғайту, халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнінде  қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағында түскен бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану  бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн қозғалысының процесін білдіреді.

     Экономикалық  категория ретінде мемлекеттік  бюджет қоғамдық өнім құнының мемлекеттің  орталықтандырылған қаражат қорын  құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы  өндірісті ұлғайту, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында  мемлекет пен қоғамдық өндіріске  басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан  ақша қатынастарын бейнелейді. Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. Бюджет механизмі – мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру және орындау процесінде қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады. Өндіріс құрал – жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы шаруашылықты үйлестіре жүргізуді қажет етеді, мұның өзі бюджет қатынастарының жұмыс істеуінің жоспарлы мақсатын алдын – ала айқындайды. Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты – елдің негізгі қаржы жоспарында бейнеленетіндігіне жеткізеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын бөліс процестері қарастырылады; кірістер және шығыстардың баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздері мен жұмсалу бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары – мемлекеттің жоспарлы қызметінің нәтижесі; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін бейнелейтін мемлекет еркі көрінеді. Мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жоғары Кеңесінің жыл сайын қабылдайтын «Мемлекеттік бюджет туралы» заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.

     Қоғамдық  ұдайы өндірістегі мемлекеттік  бюджеттің ролі, ең алдымен, өндірілген ұлттық табыстың 39 процентінің, жалпы  қоғамдық өндірістің 18 процентінің, бөлуге және қайта бөлуге түсуінен көрінеді. Ол, жоғарыда атап өтілгеніндей, қаражатты  елдің халық шаруашылығы салалары, экономикалық аудандары мен аумақтары  арасында бөлінеді.

     Бүкіл халық шаруашылығының бюджеті болғандықтан, мемлекеттік бюджет экономикаға  тұтас ықпал жасайды. Мемлекеттік  бюджет материалдық өндіріс саласында  оның өсуінің стимуляторы ретінде  зор роль атқарады. Бюджет қаржысы  жеке (жеке кәсіпорындар шеңберінде) және қоғамдық (бүкіл халық шаруашылығы  ауқымында) қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Кәсіпорындардағы күрделі жұмсалымдары мен айналым  қаржысын бюджеттен қаржыландыру, операциялық  және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке кәсіпорындардың өзіндік айналым  қорларына қосылып, оның іркіліссіз бірқалыпты жүруіне мүмкіндік береді.

     Өндірістен  тыс салалардағы бюджет қаржысы  олардың қызметінің одан әрі дамуының басты көзі. Бұл салалардағы мекемелер  мен ұйымдардың басым көпшілігі  өздерінің табыс көздері жоқ  болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен  қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық  сақтау, әлеуметтік сақтандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы  мемлекеттің шығындары – жалпы  мемлекеттік ауқымдағы әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік  беретін қаржы базасы. Өндірістік емес салалар құрылымын ұтымды құруда бюджеттің маңызы орасан зор. Өндірістік емес салалардың қызметін қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көлемін  қалыптастыруға, оны пайдалану да аумақтық пропорцияға әсер етуі мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2. Мемлекеттік бюджеттің  атқаратын қызметтері, мемлекеттік бюджетті жоспарлау және орындау 

     Кез келген экономикалық категориялардың  функциялары сол категорияның қоғамдық бағыты формасында көрінеді. Тек функция  ғана нақты экономикалық категорияға  қатысты басты және өзіне тән  жақтарын көрсетеді. Мемлекеттік бюджет арқылы мемлекет қаржыны шаруашылық субъектілер, сала, аймақ және т.с.с. арасында бөледі. Бұдан шығатыны, мемлекет мемлекеттік бюджет арқылы келесідей  функцияларды орындайды: бөлу және бақылау.