Қор нарығындағы брокер фирма қызметтің мәні, құрылымы мен ерекшеліктері

Біріншіден, Қазақстанда  брокерлік және дилерлік қызмет араласып кеткен. Брокерлік қызмет бағалы қағаздарды компания клиенттің өз ақшасына сатып  алуға бағытталса, дилерлік қызметте – қаржы инструменттері компанияның өзі үшін және өз есебінен сатып алынады. Әлемдік тәжірибеде бұл қызмет түрлері компания мен клиенттер арасындағы келіспеушілікті азайту үшін екіге бөлінген.

Екіншіден, біздің брокерлердің керемет жағы олар инвестициялық қоржынды басқару жөніндегі компаниялар бола алады, яғни жарна қорларын басқаруды немесе сенім білдірген басқармаға клиент ақшасын салуды жүзеге асырады.

Қазірде салааралық бәсекелестік жағдайы өте күшті. Брокерлік компаниялар қызмет көрсету құқы үшін клиенттерді тарту жолында қызу күреске кіріскен. Отандық қор нарығының өтімділік нашарлығын есепке ала отырып, яғни бағалы қағаздар көлемінің көп болмауы компанияларды қызмет көрсету тарифі жағынан, оның ішінде көрсетілетін қызметтің жеделдігі, халықаралық нарықта қағаздарды сатып алу мен сатудағы мамандардың және техниканың мүмкіндігі, сарапшылардың клиентке жеткізіп беретін мәліметтері тұрғысынан өзара бәскелестікке түсуге итермелейді.

Бүгінгі күні көпшілік компаниялардың брокерлік қызмет көрсету тарифтері бірдей болып келеді.

 

2 - кесте - Бүгінгі күні көпшілік компаниялардың брокерлік қызмет көрсету тарифтері

 

№	Қызмет түрі	Тариф
1	Клиенттің жеке есеп-шотын ашу, жүргізу және жабу	Тегін
2	Бағалы  қағаздарды есепке қою/көшіріп жазу	Тегін
3	Жекеменшік  құқына өтуді рәсімдеу (сыйға тарту, айырбастау, т.б)	Келісім бағасы бойынша көлеміне байланысты 0,06% (5 төменгі есептеу көрсеткішінен (ТЕК) кем емес)
4	Жеке  есеп-шоттан көшірме беру	тегін, қайталап - 3 ТЕК
5	Жеке  есеп-шоттағы операция бойынша есеп	тегін, қайталап - 3 ТЕК
	Бағалы  қағаздарды сату мен сатып алу:
6	- мемлекеттік бағалы қағаздар	0,03%, дан 1 ден 3 ТЕК
7	- корпоративті бағалы қағаздар (тенге)	0,05%, дан 2 ден 3 ТЕК
8	Ақашалай  қаржатты орналастыру	0,5-3% жапқан кездегі ерекшелігіне сай 3 тен 50 ТЕК дейін
9	Клиент  тапсырысы бойынша ақшалай қаражатты  көшіру	2 ТЕК
10	Халықаралық нарықтағы бағалы қағаздарды сату/сатып  алу операциялары	келісім бағасының 0,1%-ы, 3 ТЕК кем болмауы  керек

 

Брокерлік компаниялардың шамамен алғанда барлығы әмбебап даму стратегиясын таңдап алған. Яғни, инвестициялық банктер мен басқарушы компаниялардың қызметін атқарады.

Оның шарты сол, инструменттердің аздығына байланысты және салыстырмалы түрде брокерлік қызметке деген сұраныстың төмендігі, оның пайданы онша көп әкелмейтіндігін білдіреді. Ал, дағдарыс туған кезеңде, мәселен, қазіргі уақытта брокерлер шығынға ұшырауда.

Сондықтан әрбір компанияның  басты міндеті қаржылық жағдайды жақсарту болып табылады. Қосымша  брокерлік қызмет көрсету үшін, мәселен, маржиналды сауданы жүзеге асыруда брокерлер міндетті түрде өзінің капиталдануын айтарлықтай көтеруі керек. Дегенмен, көпшілік компаниялар мұндай қадамға бара бермейді, себебі ондай қызмет ұсынудың экономикалық маңыздылығын көріп тұрған жоқ: қазірде маржиналды саудаға деген нақты сұраныс жоқ.

Қор нарығының жағдайын ескере отырып брокерлік сектордың дамуына  болжам жасауға болады. Дүниежүзілік қаржы дағдарысы салдарынан қор  нарығындағы белсенділік біршама  кеміді. Олай болса, жаңа ойыншылардың шығуы жағдай бұрынғы қалпына келгенше кейінге шегеріледі. Ал, нарықта қалғандар жағдайдың жақсаруын күтеді.

Нарықта орын алған дағдарысқа дейін брокерлік компа-ниялар клиент активтерін басқару функциясын бөлек  биз-неске айналдыра бастады. Бірақ  бұл бағыт та қазір тоқтап қалды.

Дағдарыс салдары жойылғаннан  кейін нарықтан ұсақ компаниялардың кететіні анық, кейбір компаниялардың қожайындары да ауысуы ықтимал. Нарық  ауқымының өсуіне байланысты компаниялар  да біртіндеп ұлғая бастайды, олар жаңа сауда инструменттерін жарнамалайды, дәлірек айтсақ, қысқа көріністегі сауда амалдарын қолданады.

 «Бағалы қағаздар туралы»  заңға сәйкес біздің елде бағалы  қағаздар деп акцияларды, облигациялар  мен өндірістік бағалы қағаздарды  атайды.

Акциялар қарапайым және артықшылығы бар деп бөлінеді.

Қарапайым акциялар акция  иесіне акционерлердің жалпы жиынына қатысып, дауысқа салынған барлық мәселелер бойынша дауыс беруге, қоғам таза пайда тапқан уақытта дивиденд алуға, сондай-ақ АҚ жойылған кезде қоғам мүлкінің жартысын алуға құқық береді.

Артықшылық акцияларын иеленгендердің қарапайым акция иелеріне қарағанда  қоғам шарты бойынша бекітілген дивидендтерді алдын ала белгілі бір кепілдендірілген көлемде алу артықшылығы бар, сол сияқты қоғам тараған уақытта олар мүліктің тең жартысына ие бола алады.

Есесіне артықшылығы бар  акциялардың қоғамды басқаруға  қатысу құқы жоқ. Тек ол акционерлердің жалпы жиынында артықшылық акция  иелерінің құқын шектеуге қатысты, немесе жалпы жиналыста қоғамды қайта ұйымдастыру мен тарату жөнінде мәселе қозғалатын болса ғана дауыс беруге қатыса алады. Сондай-ақ, артықшылық акция иесіне үш ай өткеннен кейін толық көлемде дивиденд төленбесе, оның жалпы жиында дауыс беруге қатысу мүмкіндігі бар.

Алматы қаласының өңірлік  қаржы орталығының (АӨҚО) дамуымен қатар  елімізге шетелдік эмитенттердің Қазақстанда тіркелген облигациялары келеді деген де үміт бар.

Мемлекеттік бағалы қағаздарды (МБҚ) ел бюджетінің жетіспеушілігін  толықтыру мен ақша көлемін басқарып отыру үшін үкімет шығарады. МБҚ сату арқылы үкімет қаржы нарығындағы артық ақшаны қолға түсіреді, сол арқылы әр түрлі процестерге, бірінші кезекте инфляцияға тосқауыл қояды. Қазақстанда МБҚ зейнетақы активтерін инвестициялауға шығарылады.

Бұған қоса Ұлттық Банк қаржы  институттарынан артық теңгелерді тарту мақсатында қысқа мерзімді ноталар да шығарады.

Ал, енді туынды қағаздарға келетін болсақ, оларды инвестиция үшін пайдалануға рұқсат етілсе де, әлі күнге дейін қолданысқа енбей отыр. Әзірге туынды нарық Қазақстанда жоқ. Жалпы, туынды қағаз бұл өте күрделі қаржы инструменті, оның негізінде басқа бір инструмент (акция немесе облигация), не болмаса актив (мұнай, мақта, бидай, шетелдік валюта және т.б) жатыр деуге болады. Біздің нарықта өтімді акциялар мен облигациялар қатары өте сирек, келісім көлемі аз болғандықтан, мұндай туынды бағалы қағаздарды шығару тиімсіз. Ал, активтер туралы айтар болсақ, Қазақстанда сауда-шикізаттық нарық аса кең танымал емес, алайда сарапшылар есебінше елде 9 сауда биржасы жұмыс істейді. Сертификат стандартының болмауы және экспортқа шығарушылардың әлемдік сауда-шикізат нарығына деген құлшынысы активтердің бағалын мүлдем жоғалтты.

Пішіні жағынан алғанда Қазақстандағы бағалы қағаздардың барлығы құжатсыз болып келеді. Яғни, қағаз емес, электронды жазба түрінде шығарылады.

Бағалы қағаздарды сату мен  сатып алу операцияларының үлкен ағымы биржа аясында көрініс табады, бұл ашық түрдегі, әрі статистика жүргізіліп тұратын нарық. Біз енді осыған тоқталамыз.

Мұнда акция секторындағы өсім көрсеткіші 172%-ды құраған, ал корпоративтік  облигациялар секторындағы көрсеткіш – 54 пайыз.

Соңғы жылдары эмитенттер арасында облигацияға деген сұраныс  өсе түсті, себебі облигациялар бойынша  займ шарттары банк несиелерімен салыстырғанда  біршама тиімді болып отыр.

Негізінен, облигацияларды қаржыландыру арзанырақ келетінін айта кету керек. Банктік несиемен салыстырғанда облигация бойынша сыйақы мөлшерлемесі қашанда 3-5%-ға төмен белгіленген. Мәселен, 2006-жылы отандық қор нарығында облигация бойынша жылдық орташа төлем шамасы 8-10% болса, банктердің жылдық көрсеткіші 15-20% деп есептелген. Дәл қазіргі инфляция қарқыны күшейген уақытта, облигациялар арқылы ақша тартудың жылдық мөлшері 12-15%-ға дейін жоғарылаған. Осының өзі 25% үстеме сұрап отырған банктердің қасында айтарлықтай көп емес.

Екіншіден, дағдарыс қыспағына  дейін облигация арқылы несиелендіру мерзімі ұзарғандығы айқын көрінді. Егер, 2006-жылы облигация ұзақтығы 5-7 жыл аралығында тұрған болса, 2008-жылы шағын өндірістік компаниялар үшін бұл 3 жылға дейін қысқарған. Ірі қаржылық компаниялар бұрынғыдай облигацияларды 5-7 жылға шығаруда, тіпті кейбір несие мерзімі 15 жылға дейін жетеді.

Бүгінде, банктер мөлшерлемені жоғарылата отырып, несиелендіру көлемін қысқарта түскен, сонымен бірге несие шарттарын да қатайта бастады, сарапшылардың пікірінше, өндірістік және қызмет көрсету компанияларының көпшілігі нарыққа ақшалай қаражатты іздеп шығуға бел буып отырса керек.

Бір жағынан бұл үдеріске тежеу болатын деректер де жоқ  емес. Соның ішінде, эмитент нарықтағы  төмен табысқа қол жеткізу  үшін, рейтинг алуы керек, ал бұл  өз кезегінде үлкен қаражат пен біршама уақытты қажет етеді.

Бүгінгі таңда елімізде кең  қолданысқа енген акциялар ретінде ірі банктердің, қызмет көрсету және өндіруші компаниялардың акцияларын мысал етуге болады. Мәселен, БТА Банк, Қазкоммерцбанк, Қазақстанның Халық банкі, ЦентрКредит Банкі, «ҚазМұнайГаз» Барлау және өндіру ұлттық компаниясының», «Қазақтелеком» акцияларын айтуға болады.

Дәл қазір бұлардың кіріс  көлемі жайында сөз айту мүмкін болмай тұр, өйткені дүниежүзілік қаржы  дағдарысы салдарынан қазақстандық эмитенттердің акциялары құлдырап кетіп, көптеген инвесторлар үлкен шығынға ұшырауда.

Белгіленген табысы бар қағаздар үшін облигациялардың жылдық кірісі 12-13% аралығында толқып тұрса, инфляция деңгейіне жеткен облигациялар үшін – 20% шамасында.

Мемлекеттік бағалы қағаздар табысы турасында айтар болсақ, инвесторлар тарапынан бұларға деген сұраныстың артуынан, мемлекет тамыз-қыркүйек айларында сыртқы қарыз мөлшерлемесін 8,5-тен 7,5%-ға төмендетті.

 

 

2.3 Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлік қызметтерінің ерекшеліктері

 

Өркениетті  қор нарығы дамыған елдерде арнайы білімі бар тұлғалар ғана қаржы нарығында клиенттермен жұмыс істеуге жіберіледі.

- Бағалы  қағаздар нарығының кез келген  кәсіби қатысушысы заңға сәйкес  ұйымдастырушылық- құқықтық формада  акционерлік қоғамға тіркелуі  тиіс – бұл оның ұйымдастырушылық-құқықтық формада қойылатын талап.

- Қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорынның міндеттемелерінен тыс  активтері. Жарғылық капитал – заңды тұлғаның құрылтайшыларды немесе акционерлерді қатыстыру арқылы істі ұйымдастыру үшін салым ақша ретінде тартатын қаражаты.

- Өкілетті органдар жарғылық капиталдың емес, өзіндік капиталдың жеткілікті болу деңгейін белгілейді.

Кәсіби  қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсыратын инвестор өз активінің барлық қауіптен сақталатынына сенімді болады.

Инвесторды  кәсіби қатысушының мәселелері толғандырмайды. Сондықтан да соңғысының өзіндік  капиталы инвестормен есеп айырысуна  жеткілікті болуы қажет, содан кейін  ғана өз уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты туындаған проблемаларын өзі шешеді.

Брокерлік қызметті брокер сауда алаңында өткізеді.  Брокер – биржаның кәсіби делдалы. Ол биржалық саудада клиенттің (не сатушы, не сатып алушы) өкілі ретінде клиенттің атынан және клиент есебінен, немесе клиент атынан, бірақ өз есебінен, өз атынан, бірақ клиент мүддесі үшін және клиент есебінен мәміле жасайды. Биржадағы делдалдық қызметі үшін клиент брокерге комиссиялық сыйақы төлейді.

Биржада ойдағыдай  жұмыс істеу үшін брокер бірсыпыра  жағдайларды білуі тиіс:

1) сауда объектісін, яғни биржалық активті жан-жақты талдай білуі керек;

2) өзі жұмыс істейтін биржаның ішкі тәртібін білуі керек;

3) биржалық сауда жүргізе білуі керек;

4) биржада өкілі болатын клиентімен дұрыс тіл таба білуі керек;

5) өзінің ұсынысы бойынша жасалған мәміленің табысын айыра білуі керек.

Брокер –  биржалық саудаға кәсіби қатынасушы. Ол ұйымдасқан нарықта клиентке сатып алу-сату процесінде қызмет көрсетеді. Клиентті саудаға брокерлік фирма ақпараттық хабарландыру арқылы тартады. Биржа мен биржаны реттеуші органдар брокерлік фирмаға:

- қаржылық (яғни  лицензия алған кездегі өз  капиталы талаптарға сай болуы  керек);

- басшылары мен мамандары кәсіпкерлік талаптарға сай (маман) болуы қажет;

- ұйымдық-техникалық;

- арнаулы талаптар қояды.

Бағалы қағаздар нарығында брокер өз қызметін лицензия алғаннан кейін бастайды. Лицензияны Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды  қадағалау және реттеу Агенттігі  береді. Биржада қызмет ететін брокерлік  фирма аккредитациядан өтеді, яғни фирманың көрсететін қызметі биржа талаптарына сай келуі тиіс. Аккредитациядан өткен брокерлік фирма биржаның реестріне енгізіліп, оған мәміле жасасқанда қажетті номер (код, шифр) беріледі. Кейбір биржаларда брокерлік фирманың сандық кодын әріптік кодпен алмастыруы немесе сандық кодқа әріпті қосып көрсетуі мүмкін. Әдетте, әріптік код төрттен алтыға дейінгі әріптермен белгіленеді.

Брокерлік фирма  клиенттің тапсырысы бойынша  және оның атынан мәмілеге келеді. Ереже  бойынша брокерлік фирма екі  жақтың есеп айырысу процесіне қатыспайды, оның есеп шотына тек делдалдық ақы ғана түседі. Егер брокерлік фирма бағалы қағаздарды өзі сатып алып, келешекте сататын болса, бұл жағдайда дилерлік операция жүргізіледі. Оның табысы сату және сатып алу бағаларының айырмасына тең болады.